İş sağlığı ve güvenliği kısa özet

İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ

İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KAVRAMI VE GELİŞİMİ

  GİRİŞ 

   Ülkemizde geçtiğimiz yüzyılda alana ilişkin pek çok yasa, tüzük vb mevzuat  bulunmakla birlikte, günümüz koşullarına uygun iş sağlığı ve güvenliği yapılanması 2003 yılında yürürlüğe giren 4857 sayılı İş Kanunu ve 2012 yılında yürürlüğe giren 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununa göre yapılmaktadır. 

  6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile birlikte yalnızca bedenen çalışan kişileri kapsayan işçi sağlığı yaklaşımı yerine, tüm çalışanları kapsayan iş sağlığı ve güvenliği kavramı benimsenmiştir.

  İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNİN DÜNYADAKİ TARİHSEL GELİŞİMİ 

  Yapılan iş ile sağlık arasındaki ilişkiler (endüstri sağlığı-işçi sağlığı-iş hijyeni) üzerinde, ilk defa Yunan ve Roma uygarlıklarında durulmaya başlanmıştır. Fakat, bu konuda etraflı incelemeler, Paracelsus (1493-1541, işçilerin sağlık konularını ele alan ilk hekimlerdendir), Gregorius Agricola-George Bauer (Saksonyalı hekim, 1526’da Avrupa madenlerinde çalışan işçilerin sorunlarıyla ilgili klasik bilgileri içeren “De Re Metalica adlı eserini yazmıştır) ve Bernardino Ramazzini ile başlar.                                   

  Büyük İtalyan klinikçisi Bernardino Ramazzini (1633-1714), endüstri sağlığının babası olarak kabul edilir. Ramazzini, 1713 yılında yayınladığı “De Morbis Artificum Diatriba” isimli eserinde meslek hastalıkları ile uzun uzadıya meşgul olmuştur. Endüstri sağlığı sorunları, daha sonra, özellikle sanayileşme hareketleri içinde büyük bir ilgi toplamıştır.

  İş hekimliği İtalya’da doğmuş ise de, büyümesini ve gelişme evresini Sanayi İnkılab’ının (1760-1830) beşiği olan İngiltere’de geçirmiştir. Sir Percivale Pott, 1776’de baca temizleyicilerinin skrotum (testis) kanserini tarif etmiştir. İngiltere’de Charle Turner Tacrach (1795-1852) çok etraflı bir meslek hastalıkları kitabı yazmıştır.                                                                                                                                   İngiltere’de XIX. yüzyılın başlarında (1802), “Sağlık ve Ahlakın Korunması Kanunu” ve bunu izlemek üzere (1833) “Fabrikalar Kanunu” yürürlüğe girmiştir. Bu sonuncu kanunda, “İş Güvenliği Müfettişliği” ön görülmüştür. : Fransa’da 1810 yılında yayınlanan “İmparator Kararnamesi”, yine aynı ülkede 1841 yılında yayınlanan “İş Mevzuatı” bu gayretlerin ilk ürünleridir. . Meslek Hastalıkları (The Occupational Diseases) isimli etraflı ilk Amerikan kitabı, Cornell Üniversitesi iç hastalıkları profesörü Gillmann Thomson tarafından 1914 yılında yayımlanmıştır. 1919 yılında Cenevre’de, Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) kurulmuştur.

  İş sağlığı ve güvenliği olgusu, Avrupa Birliği içerisinde de, 1980’li yıllardan itibaren ağırlıklı olarak ele alınmaya başlanmıştır. Özellikle, 1989 yılında çıkarılan 89/391/EEC sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Direktifi, iş sağlığı ve güvenliği alanında çerçeve direktif olarak kabul edilmiş ve daha sonra bu çerçeve direktife dayanarak, çok sayıda bireysel direktif çıkarılmıştır.

İş Sağlığı ve Güvenliğinin Türkiye’deki Tarihsel Gelişimi

 Türkiye’de çalışan insanı koruma hareketleri ise, 1865 yılında yayınlanan “Dilaver Paşa Nizamnamesi” ve onu izleyen “Maadin Nizamnamesi” (1869) ile başlamıştır. Endüstri sağlığı konusunun bütün yönleriyle ele alınması ise Cumhuriyet döneminde gerçekleşmiştir. Ereğli ve Zonguldak kömür havzası işçilerinin dinlenme ve tatil zamanları, barındırma yerleri, çalışma saatleri ve onların sağlıkları ile ilgili çeşitli konuların ele alındığı görülür. 

  1869 yılında çıkarılan “Maadin Nizamnamesi” ise, bütün madenlerde çalışanların güvenliği ile ilgili çeşitli hükümleri düzenleyen bir mevzuattır. Maadin Nizamnamesi, kömür madeni iş kolunda, o devirde yürürlükte bulunan zorunlu çalışmayı ortadan kaldırmış ve bu suretle çalışmanın ekonomik yönlerinin yanında insani yönlerine de değer verilmesi vurgulanmak istenmiştir. 

   Ereğli Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun (Ereğli Kömür Havzası Maden İşçisinin Hukukuna İlişkin 151 sayılı Kanun), Millî Mücadele’nin en yoğun olarak yaşandığı bir dönemde, 10 Eylül 1921 tarihinde, Sakarya Savaşı sırasında çıkarılmıştır. Daha sonra, 8 Haziran 1936 tarihinde çıkarılan 3008 sayılı İş Kanunu içerisinde de, temel iş sağlığı ve güvenliği hükümleri yer almıştır. 1967 yılında çıkarılan 931 sayılı İş Kanunu içerisinde ilk defa modern hükümlerle yer alan disiplin, bu Kanunun Anayasa Mahkemesi tarafından şekil yönünden iptal edilmesinden sonra, 1971 yılında çıkarılan 1475 sayılı İş Kanunu içerisinde de aynı hükümlerle yer almıştır. 29 Haziran 2012 tarihinde 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun çıkarılarak 1 Ocak 2013 tarihinden itibaren uygulamaya konması ve akabinde yönetmeliklerinin çıkarılmasıyla ülkemizde iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı modern hükümlerle donatılmış bulunmaktadır.

İş Sağlığı ve İş Güvenliği Kavramı

  İşçi sağlığı ve iş güvenliği çalışmalarında öncelikli amaç, çalışanların sağlığını korumaktır. 

  İş sağlığı ve iş güvenliği çalışmalarının iki temel boyutu vardır:                                                            Bunlardan ilki, çalışanların sağlığının yapacakları işle ilgisini araştıran, belirleyen (örneğin; daha önce akciğer rahatsızlığı geçirmiş bir kişinin tozlu bir işte çalıştırılmaması gibi) ve iş yeri ortamında oluşabilecek bazı risklere karşı alınacak tıbbi koruma yöntemlerini uygulamak (örneğin; tetanos aşısı uygulaması vb. gibi) ve iş yerindeki çalışmalar esnasında sağlık sorunu olanların hastalıklarının teşhis ve tedavisi ile hastalığın yapılan işle ilgisini araştırarak gerekli önlemleri almak şeklinde ifade edilebilecek olan tıbbi boyuttur. Bu ilgi alanına “İş Hekimliği” adı verilebilir.                                          İkinci boyut ise, iş yeri ortamındaki sağlık ve güvenlik risklerinin saptanması, bununla ilgili ölçümler yapılması (örneğin; işyerinde kullanılan çeşitli kimyasal maddelerin, iş yeri ortam havasındaki ölçümü, iş yerinde yapılan işler esnasında ortama yayılan ve sağlığa zararlı olduğu bilinen tozların ölçümü, makine ve tezgahlardan kaynaklanan gürültünün düzeyini belirlemek üzere yapılan ölçümler gibi) ve bu risklerin kontrol altına alınması şeklindeki uğraşıları içeren ve konunun daha çok teknik-mühendislik yanını oluşturan “İş Güvenliği” boyutudur. Bu boyut, iş yeri ortamında sağlıklı ve güvenlikli bir ortam oluşturmak için yapılan tüm çalışmaları kapsadığı için “İş Hijyeni” olarak da adlandırılmaktadır. Her iki grup çalışmalar birbirini tamamlayıcı niteliktedir ve her ikisi birlikte işçi sağlığı ve iş güvenliği bütününü oluşturur. 

  Bir başka deyişle, işçi sağlığı ve iş güvenliğinin amacı; kaza ve hastalık şeklinde ortaya çıkan tehlikelerden çalışanları korumak, zarar verici etkileri asgariye indirmek, mümkünse ortadan kaldırmak, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam iyilik hâlini hedefleyip yaşam kalitesini yüksek tutarak çalışanların mutlu olmalarını sağlamaktır.                                                                                                                  Bir başka ifade ile iş sağlığı ve iş güvenliğinin amacının;                                                                                    • Çalışanları korumak,                                                                                                                                                       • Üretim güvenliğini sağlamak,                                                                                                                                              • İşletme güvenliğini sağlamak, olduğu kabul edilebilir.

 Genel Sağlık Kavramı 

Sağlık, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından; yalnız hastalık ve maluliyetin olmaması değil, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali olarak tanımlamaktadır.

  İş ve Sağlık İlişkisini Belirleyen Faktörler 

  İş yerlerinde, çalışanların sağlığı üzerinde etkili olan, bir anlamda iş ve sağlık ilişkisini belirleyen başlıca iki grup faktör vardır;                                                                                                                                     Bunlar, kişisel bazı özellikler ve çevresel faktörlerdir.

Fiziksel Etkenler 

Fiziksel etkenler başlıca;                                                                                                                                         a. Gürültü                                                                                                                                                                  b. Vibrasyon (Titreşim)                                                                                                                                           c. Aydınlatma                                                                                                                                                            d. Termal Konfor Şartları                                                                                                                                         e. Havalandırma                                                                                                                                                       f. Radyasyon                                                                                                                                                              g. Basınç Değişimleri olarak sıralanabilir. 

 a) Gürültü                                                                                                                                                               Genellikle istenmeyen ve rahatsız edici sesler gürültü olarak tanımlanır. Gürültüden etkilenen kişilerde, işitmenin azalması veya kaybı dışında kan basıncı artar, sinir sistemi üzerine olumsuz etkisi vardır, kanda kolesterol, yağlar artar, stres ve hatalar artar, moral bozulur, yorgunluk artar, iş kazaları artar ve verimlilik düşer.

 b) Titreşim (Vibrasyon)                                                                                                                              Titreşim ses dalgaları gibi belirli aralıklarla tekrarlayan mekanik bir enerjidir. 

Lokal titreşimde (taşınabilir testere, rende makineleri vb.) el ve parmaklardan vücuda ulaşan titreşim, dolaşım sistemini etkileyerek el, kol ve parmakta ağrı, bükülme zorluğu, aşırı duyarlılıklar meydana getirebilir. Tüm vücut vibrasyonu; traktör, inşaat ve yol makineleri, kamyon kullanımı, dokuma tezgahları ve çimento endüstrisinde etkilenilen titreşimlerdir. Burada, en belirgin değişiklikler, oksijen tüketimi ve solunum hızındaki artıştır. Ayrıca, sindirim ve kemik sisteminde doku zedelenmesi, denge sağlamada zorluk, bel ağrısı, mide ağrısı, üriner rahatsızlıklar, baş ağrısı ve uykusuzluk oluşturur.

 c)Aydınlatma                                                                                                                                                                  İyi bir iş yeri aydınlatması yapılan işe göre yeterli şiddette, tek düze, iyi yayılmış, gölge vermeyen ve göz kamaştırmayan aydınlatmadır. Yetersiz veya uygunsuz aydınlatma sonucunda, görme fonksiyonunda zorlanmalar, göz yorgunluğu, gözlerde batma, yanma, kızartı olur, ileri derecede etkilenme ile görme bozulur. Ayrıca, iyi ve yeterli derecede aydınlatılmamış bir ortamda yapılan çalışmalarda (ağaç işleme tezgahları, torna tezgahları gibi tehlikeli makinelerin kullanılması ile) iş kazaları artabilir.

  d)Termal Konfor Şartları (ısı, nem, havalandırma)                                                                                         Çalışma ortamlarının ısısının ve neminin çalışılan iş koluna göre bulunması gereken miktarı değişiktir. Vücut ısısını kontrol eden büyük faktör çevre ısısıdır. Isı arttıkça sinir sistemi etkilenir, kas kuvveti düşer, nabız yükselir, yorgunluk artar, ağrılı kas krampları oluşur, baş ağrısı, mide bozuklukları, iştah azlığı, uykusuzluk vb. değişiklikler oluşabilir. Isı azaldıkça ayaklarda şişme, kızartı, yanma, eklem romatizması gelişebilir. Uygun olmayan termal konfor şartlarında daha yavaş çalışmayla verimlilik azalır, iş kazalarının oranı artar. Dolaşım bozuklukları, el becerilerinin azalması, soğuk algınlığı, üşüme, kas ve eklem hastalıkları, genel bezginlik ve iş hevesi kayıpları oluşabilir.

 e) Radyasyon                                                                                                                                                             Enerjinin elektromanyetik veya parçacık modeliyle taşınması radyasyon olarak tanımlanır. Kısa dalga boylu olan ışınların (mor ötesi ışınlar) deri ve gözde tahriş edici etkisi vardır. Gözlerde yanma, kaşıntı, sulanma, ağrı meydana gelir. Uzun dalga boylu radyasyonun ise sıcaklık artırıcı etkisi vardır. Katarakt, hematolojik hastalıklar, kalıtsal etkiler, cilt kanserleri, mide bulantısı, iştahsızlık, kusma, saç dökülmesi ortaya çıkar.

  f) Basınç Değişimler                                                                                                                                                Alçak basınç ve yüksek basınç altında çalışanlarda birtakım etkilenmeler olur. Basınç değişikliklerinden etkilenmelerle dalgıçlarda, sünger avcılarında, dağcılarda, uçaklarda çalışanlarda kulak uğultusu, sinüslerde ağrı, duyma bozuklukları, kaşıntı belirtileri, karın ağrısı, kemik ağrıları, sarhoşluk hâli gibi tüm vücudun etkilenmesiyle çalışma yeteneğinin kaybı ve hatta ölüme varan iş kazaları oluşabilmektedir.

        2.    Kimyasal Etkenler 

     Çevrenin normal yaşama uygun kimyasal bileşimini az veya çok değiştiren etkenlere genel olarak “Kimyasal Etkenler” denir.  Bazı maddelerin çevredeki oranları belirli düzeylerin üzerinde olunca, sağlığa zararlı olurlar.                                                                                                                                                        Bunlar: Metaller; (kurşun, civa, manganez, nikel, magnezyum, selenyum, uranyum gibi) 

Solventler; (çözücüler; benzen, toluen, trikloretilen, karbontetraklorür, alkolle, eterler gibi) 

Zehirli Gazlar; (karbonmomoksit, hidrojensülfür, klor, brom, iyot, flor, amonyak, kükürtdioksit gibi) 

Asit ve Alkaliler; (nitrik asit, sülfürik asit, formik asit, sodyum ve potasyum hidroksit gibi) 

Boyalar; Madenî boyalar (arsenikli, kurşunlu, civalı, kromlu vb.), sentetik organik boyalar (azotlu, difenilmetanlı, indigo boyaları gibi) 

Pestisitler; İnsan ya da bitkiler için bazı zararlı canlıları yok etmek için kullanılan kimyasal maddeler olarak tanımlanabilir. (Fungusitler, rodentisitler, herbisitler, mollusitler olmak üzere 5 gruptur.) 

Plastikler; Monovinilklorür gibi sağlığa zararlı olanlar. 

Kanserojen Maddeler; Kanser oluşumuna neden olan veya kanser oluşumunu hızlandıran maddelerdir. (Katran, zift, mineral yağlar, krom tuzları, nikel, asbest, arsenik, benzen vb.)

 Tozlar 

    Tozlar, çapları 0.5-150 mikron büyüklüğünde olup, havada asılı duran katı parçacıklara “toz” denir. Çalışma ortamında bulunan tozların akciğerlere girip birikerek etki yapması sonucunda oluşan hastalıklara “Pnömokonyoz” denir. Pnömokonyozlar, insanlık tarihinde belirlenen ilk meslek hastalıklarıdır. Silisyum, asbest, uranyum, alüminyum, radyum, pamuk, keten, ağaç tozları vb. bu gibi hastalıklara neden olurlar. 

 Biyolojik Etkenler 

Çalışma ortamındaki tehlikeli biyolojik etkenler bulaşıcı hastalıklara neden olabilir. Bunlar mikroorganizmalar, bakteriler, parazitler, mantar ve virüslerdir. (Şarbon, tetanos, viral hepatit, HIV, tüberküloz, tifo, brusellozis gibi) 

 Ergonomik Etkenler 

   Çalışma yaşamında ergonomi, çalışma koşullarının insanın niteliklerine uygun hâle getirilmesi olarak değerlendirilmektedir. 

   Bir başka deyişle ergonomi, çalışmayı insan anatomisine ve fizyolojisine uydurmaktır. Makine ve tezgâhların çalışana göre ayarlanması, işe uygun fiziksel özellikteki kişilerin çalıştırılması, bu gibi zorlukların önüne geçmeye yardımcı olur. Ergonomi en az yorgunlukla en fazla verimliliği sağlamayı hedefler. Çalışma esnasındaki duruş bozuklukları, ağır yük kaldırma ve taşıma, sık yer değiştirme, sık eğilme ve çömelme, tekdüze (monoton) ve tekrarlayıcı işler, yorucu iş hızı ve düzeni, fiziksel ve zihinsel yüklenme, görsel zorlanma gibi hususlar ergonominin kapsamı içine girer.                                                     Bu olumsuzlukları gidermek üzere ergonomi bilimi aşağıda belirtilen hedefleri kapsar;

• Çalışma sürecinin insanın bedensel ve zihinsel (mental) yeteneklerine uygun hâle getirilmesi, 

• Araç-gereç tasarımını kullanıma daha elverişli hâle gelmelerini sağlayacak biçimde geliştirme, 

• Çalışma koşullarını, saatlerini, biçimini insana en uygun hâle getirme, 

• İş temposuna, çalışma saatlerine ve monotonluğa bağlı olarak oluşabilecek zorlanmaların engellenmesi ya da en aza indirilmesi, 

• İş yeri ortamının ya da günlük yaşama ortamının insana en uygun duruma getirilmesi, 

• Gerek iş, gerek ev ve gerekse diğer etkinlikler sırasında yaşama ve çalışma kalitesini yükseltecek düzenek ve düzeltmeleri yapmak. 

 Psikolojik Etkenler 

Ruhsal veya fiziksel faktörlere bağlı olarak gelişen ve etkene özgü olmayan, koşullara uyum (adaptasyon) güçlüklerine karşı olan vücut reaksiyonlarına “stres” denilir. Nedenleri ruhsal ve sosyaldir. Örneğin iş yerinde geçimsizlik, işini kaybetme endişesi, ücret azlığı, terfi edememe, vardiyalar, dengesiz ücret sistemi, iş değiştirmeler gibi nedenler en çok rastlanılan stres sebepleridir.

  Uygun İşe Yerleştirme 

    Kişinin zihinsel, fiziksel ve ruhsal kapasitesine uygun bir meslek seçmesi, en uygun ve verimli bir çalışma hayatını sürdürmesini sağlama bakımından çok önemlidir. Eğer bir kimse, seçilen mesleğin gerektirdiği zihinsel, fiziksel ve ruhsal istekleri karşılayabilecek bir yapıda ve durumda değilse, kısa veya uzun bir süre sonunda o işi yapamayacak bir hâle düşer ve ağır bedeni ve ruhsal bozukluklar baş gösterir. 

   Mesleğe yöneltme hizmetinin çok önemli bir dalı, bir hastalık veya kaza geçirmiş olanlara (arızalılara) eski işlerinin veya ona çok yakın işlerin ya da son durumlarına en uygun düşecek yeni bir işin mesleki eğitim yoluyla verilmesi, onların üretici hayata yerleştirilmelerinin sağlanmasıdır. (Readaptasyon çalışmaları) Bu gibi çalışmalara hekim de katılmalıdır. İşletmelerde çalıştırılan ağır arızalılarda, normal denilen kişilere nazaran çoğunlukla, işe gidememezlik (absenteism) oranının daha düşük olması ilgi çekici bir gözlemdir ve daha çok psikolojik nedenlerden ileri gelmektedir. Mesleğe yöneltme, herhangi bir kişinin bedeni, fikri ve ruhsal niteliklerine ve kapasitelerine göre en uygun düşecek işlerin seçilmesi suretiyle, onun iyi hatta mükemmel bir derecede bir işe yöneltilmesi çalışmalarını toplamaktadır.

  İş analizi, belirli bir işin nitelikleri ile ilgili bazı bilgilerin gözlem ve inceleme yoluyla toplanması çalışmalarıdır. Bir iş analizinde genellikle şu üç nokta üzerinde durulur: 

1. İşin tam ve doğru olarak tanımlanması 

2. İşe iliş in görevlerin tam ve doğru olarak saptanması 

3. İşin başarılı olarak yapılabilmesi için işçiden istenilen niteliklerin açık bir şekilde gösterilmesi. 

  İş analizleri sonunda elde edilen bilgilerden, belirli meslekler veya işler için seçimden başka ekonomik bakımdan işin değerlendirilmesinde, eğitimde, transferlerde, terfilerde ve iş güvenliği programlarının uygulanması gibi hususlarda da faydalanılır. 

        İş yeri Ortam Faktörlerinin Değerlendirilmesi 

  Endüstri Sağlığı (İş Sağlığı) hizmetinin kapsamı içinde bulunan amaçları gerçekleştirebilmek için, çalışma çevresine ilişkin çeşitli koşulların ve faktörlerin de iyice bilinmesi gerekir. İşyerlerinde, aşağıdaki ortam faktörlerinin değerlendirilmesi gerekecektir: 

1. 1-Çalışma Salonu ve Çalışma Bankoları 

        a. Çalışma Sandalyesi 

        b. Çalışma Masası 

    2. Işık Şartları-Çalışma Yerinin Aydınlatılması 

       a. Doğal Aydınlatma 

       b. Suni Aydınlatma 

   3. Çalışma Yeri Havasının Temiz Tutulması 

   4. Endüstride Buhar, Gaz ve Tozlarla Mücadelenin Esasları 

   5. Endüstride Havalandırma 

   6. İyonizan Işınların (Radyoizotopların) Uygulanması Esnasında Meydana Gelebilecek Zararlara Karşı Koruma Tedbirleri 

   7. Çalışma Yerlerinde Mikro-Klima Koşulları (Termal Konfor Koşulları) 

         a. Yüksek Rölatif Nem                                                             

         b. Sıcaklık Düşüklüğü ve Yüksekliği 

         c. Hava Hareketleri 

        d. Çevrede Bulunan Duvarlar, Eşya ve İnsanlardan Çıkan Isı Radyasyonunun Etkisi 

    8. Çalışma Yerlerinde Gürültü ve Titreşim Problemleri 

    9. İş Elbiseleri-Koruyucu Elbiseler ve Diğer Koruyucu Donanımlar 

   10. Soyunma-Giyinme Yerleri 

   11. Banyo ve Tuvaletler 

   12. Oturma-Dinlenme Odaları

   İş Sağlığı ve Güvenliği Risklerinin Değerlendirilmesi ve Kontrolü 

    İşyerinde, daha önce hiç risk değerlendirmesi yapılmamış olması ve çalışanların sağlık ve güvenliğini etkileyebilecek aşağıda belirtilen önemli değişikliklerin olması durumunda, risk değerlendirmesi yapılması gereklidir:                                                                                                                                  i. Yeni bir makine veya ekipman alınması                                                                                                                                  ii. Yeni tekniklerin geliştirilmesi                                                                                                                                          iii. İş organizasyonunda veya iş akışında değişiklikler yapılması                                                                                   iv. Yeni hammadde ve/veya yarı mamul maddelerin üretim sürecine girmesi                                                               v. Yeni bir mevzuatın yürürlüğe girmesi veya mevcut mevzuatta değişiklik yapılması,                                                    vi. İş kazası veya meslek hastalığı meydana gelmesi                                                                                                  vii. İş kazası veya meslek hastalığı ile sonuçlanmasa bile yangın, parlama veya patlama gibi işyerindeki iş sağlığı ve güvenliğini ciddi şekilde etkileyen olayların ortaya çıkması .                                                                  Risk değerlendirmesi, aşağıdaki sıralamada yer alan aşamaların yerine getirilmesi yoluyla gerçekleştirilir: 

     a) Planlama                                                                                                                                                                       Risk değerlendirmesi çalışmaları, mevcut mevzuat ve işyeri koşulları çerçevesinde planlanır. 

     b) İş yerinde Yürütülen Çalışmaların Sınıflandırılması                                                                                                   İş yerinde yürütülmekte olan veya yürütülecek olan faaliyetler özelliklerine göre sınıflandırmaya tabi tutulur. Sınıflandırmada, işyerinin içinde ve dışında yürütülen işler, üretim veya hizmet sürecinin aşamaları, planlanmış veya ani faaliyetler, çalışanların görev tanımları gibi unsurlardan da yararlanılabilir.

     c) Bilgi ve Veri Toplama                                                                                                                                            Bilgi ve veri toplamada, işyerinde yürütülen işler, bu işlerin süresi ve sıklığı, işin yürütüldüğü yer, işin kim veya kimler tarafından yürütüldüğü, yürütülen işten etkilenebilecek olanlar, alınmış olan eğitimler, işin yürütümü için ön izin gerekip gerekmediği, işin yürütümü sırasında kullanılacak makine ve ekipman, bu makine ve ekipmanların kullanım talimatları, kaldırılacak veya taşınacak malzemelerle bunların özellikleri, kullanılan kimyasallar ve özellikleri, mevcut korunma önlemleri, daha önce meydana gelmiş olan kaza veya meslek hastalıkları gibi unsurlar dikkate alınır.

     d) Tehlikelerin Tanımlanması                                                                                                                   Tehlikelerin tanımlanması, aşağıda belirtilen tehlike veya kaynaklarının bulunup bulunmadığı, tehlike varsa bundan kimlerin ve ne şekilde etkilenebileceği dikkate alınarak yapılır.                                                                   • Kayma, takılma ve benzeri nedenlerle düşme                                                                                                                    • Yüksekten düşme                                                                                                                                                               • Cisimlerin düşmesi                                                                                                                                                                  • Gürültü ve titreşim                                                                                                                                                                                                     • Uygun olmayan duruş ve çalışma şekilleri                                                                                                                       • Radyasyon ve ultraviyole ışınlar                                                                                                                            • Seyyar el aletlerinin kullanımı                                                                                                                                            • Sabit makine ve tezgahların kullanımı                                                                                                                                                  • Hareketli erişim ekipmanları (Merdivenler, platformlar)                                                                                                 • Mekanik kaldırma araçları                                                                                                                                            • Ürünler, emisyonlar ve atıklar                                                                                                                                         • Yangın, parlama ve patlama                                                                                                                                                         • Elle taşıma işleri                                                                                                                                                                    • Elektrikli aletler                                                                                                                                                                 • Basınçlı kaplar                                                                                                                                                                         • Aydınlatma                                                                                                                                                                         • Ekranlı araçlarla çalışma                                                                                                                                                  • Termal konfor koşulları (Sıcaklık, nem, havalandırma)                                                                                               • Kimyasal faktörler (Toksik gaz ve buharlar, organik solventler ve tozlar)                                                                           • Biyolojik ajanlar (Mikroorganizmalar, bakteriler, virüsler)                                                                              • Monoton çalışma koşulları                                                                                                                                               • İş yeri yerleşim planı                                                                                                                                                            • İş stresi                                                                                                                                                                                • Kapalı yerlerde çalışma                                                                                                                                                       • Yalnız çalışma                                                                                                                                                                       • Motorlu araçların kullanımı, taşımacılık ve yollar                                                                                                          • Su üzerinde veya yakınında çalışma                                                                                                                                   • Şiddet, hakaret veya tacize maruz kalma                                                                                                                    • İstenmeyen insan davranışları (Dikkatsizlik, yorgunluk, aldırmazlık, anlama güçlüğü, öfke, kavga etmek) 

• İş yeri koşullarına göre diğer tehlike kaynakları. 

     e) Risk Analizi                                                                                                                                                            Risk analizi ile (d) bendinde belirlenen tehlikelerin verebileceği zarar, hasar veya yaralanmanın şiddeti ve bu zarar, hasar veya yaralanmanın ortaya çıkma olasılığı belirlenir. Risk analizinde, tehlikeye maruz kalan kişi sayısı, tehlikeye maruziyet süresi, kişisel koruyucuların sağladığı korunma ve güvensiz davranışlar gibi unsurlar dikkate alınır.

     f) Risk Değerlendirmesi                                                                                                                                         Risk değerlendirmesinde, (e) bendinde belirlenen risklerin ağırlık oranları hesaplanarak derecelendirme yapılır ve önlem alınmasının gerekli olup olmadığına karar verilir. 

   g) Önlemlerin Belirlenmesi                                                                                                                                                      İş yerindeki riskleri kontrol altına alma yöntemleri, önceliğin derecesine göre ve en öncelikli olandan daha az öncelikli olana doğru sıralanmak üzere aşağıdaki gibi olmalıdır:                                                                      • Riskleri kaynağında yok etmeye çalışmak                                                                                                                   • Tehlikeli olanı, daha az tehlikeli olanla değiştirmek                                                                                                      • Toplu koruma önlemlerini, kişisel korunma önlemlerine tercih etmek                                                                                                     • Mühendislik önlemlerini uygulamak                                                                                                                                    • Ergonomik yaklaşımlardan yararlanmak

     h) Risk Değerlendirme Raporu Hazırlanması                                                                                                                        Risk değerlendirme raporunda, aşağıdaki hususlar yer almalıdır:                                                                               • Yapılan işin tanımlanması                                                                                                                                                   • Mevcut riskler                                                                                                                                                                     • Risklerden etkilenen çalışanların listesi                                                                                                                                                  • Zarar, hasar veya yaralanmanın şiddeti                                                                                                                        • Zarar, hasar veya yaralanmanın meydana gelme olasılığı                                                                                             • Risk değerlendirmesinin sonuçları (Risk düzeyleri)                                                                                                         • Alınması gerekli kontrol önlemleri 

Risk değerlendirme raporunda, risk değerlendirmesini yapan kişilerin ad, soyad ve imzaları ile risk değerlendirmesinin yapıldığı tarih belirtilir.                                                                                                                      ı) Denetim, İzleme ve Gözden Geçirme                                                                                                                            İş yerinde gerçekleştirilen risk yönetiminin tüm aşamaları ve uygulanması düzenli olarak denetlenir, izlenir ve aksayan yönler yeniden gözden geçirilir. 

      Sağlık Muayeneleri: 

İşe Giriş Muayeneleri

     Bir iş yerinde çalışacakların işe alınmalarından önce işyeri hekimi tarafından sağlık muayenesinden geçirilmeleri, işe elverişli olanların ve olmayanların ayrılmaları iş sağlığı biliminin temel kurallarındandır. 

    İşe giriş muayenesinde çalışanın fizyolojik ve psikolojik yetenekleri değerlendirilmelidir. Sağlık sakıncası olan madde ve etkenler dikkate alınmalıdır. Yetenekleri ölçüsünde uygun işçiye uygun işin sağlanması yönünde değerlendirme yapılmalı, özürlü veya kronik hastalığı olması nedeniyle mevcut işe uygun olmayan işçi yerleştirilmemeli, eğer sorun üretim biçiminden kaynaklanıyorsa uygun olmayan üretim biçimi değiştirilerek işçi işe yerleştirilmelidir.                                                                                                             Yapılan araştırmalar toplumun yaklaşık %10’unun malul ve veya özürlü olduğunun göstermektedir. Özürlüleri koruyan ve işe yerleştirilmeleri konusunda zorunluluk getiren yasal düzenlemeler bulunsa da bu bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yeteneklerindeki engelleri nedeniyle çalışma gücünün en az yüzde 40’ından yoksun olduğu sağlık kurulu raporuyla belgelenenleri kapsamaktadır. Bu kapsama girmeyen özürlülerin ve kronik hastalığı bulunanların da işe yerleştirilmelerine özel bir önem verilmelidir. 

   6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu tüm çalışanlara işe giriş raporu verilmesini ön görmektedir. Sonuçta hekim bir karar vermek durumundadır. Çalışamaz kaydı koyabilir, geçici çalışılamayacağı durumlarda tedavi ile düzelebilecek durumları belirleyebilir. Çalışır ifadesi konulduğu durumlarda ise; işçinin iş yerinin tamamında veya bir bölümünde çalışmasına izin verebilir. Bu kararı verirken önemli olan, çalışana ek laboratuvar muayenelerinin hangi risklere göre yapıldığının belirlenmesidir. İş yeri risklerinin tamamına uygun laboratuvar muayeneleri yapılmışsa çalışan iş yerinin tamamında çalışabilir.

   2.    Kontrol Muayeneleri: 

     a) Erken kontrol muayeneleri                                                                                                                                         İşe giriş muayenesinden sonra en erken muayene yasal prosedürde 1 yıl sonra yapılmaktadır. Bazı iş kollarında bu 3 veya 6 ay sonradır. Ancak daha erken dönemde işe giriş muayenesinde tespit edilemeyen bir durum sonradan ortaya çıkarsa veya işe başladıktan sonra herhangi bir kimyasal madde veya etkene karşı reaksiyon gelişirse ya da işçide kronik hastalıklar nedeniyle duyarlılık oluşursa muayene sonucunda iş-işçi uyumunu sağlamak üzere işçinin yerinin değişimine karar verilebilir. Bu tür iş değişimlerinde danışmanlık görevi iş yeri hekimine aittir. 

   İş yerinin teknolojik olarak uygunluğu, ergonomik çalışma ortamı, işçinin biyososyoekonomik özellikleri, iş-çalışan uyumunun saptanabilmesi için değerlendirilmelidir. Ülkemizdeki uygulamalarda mevzuata göre erken kontrol muayenesi, işçi ve işverenin isteği üzerine veya hekimin gerekli gördüğü durumda yapılabilmektedir. 

     b) Aralıklı kontrol muayeneleri (Periyodik muayeneler) 

İşe giriş raporu düzenlenen her çalışana belirli sürelerle sağlık muayeneleri ve gerektiğinde laboratuvar araştırmaları yapılmalıdır. İşin devamı süresince muayene aralıkları işin özelliklerine, çalışanın yaşına ve cinsiyetine göre değişmektedir.

     c) Özelliği olan çalışanların kontrol muayeneleri 

Çok tehlikeli ve tehlikeli işlerde çalışanlar; iş kazası ve meslek hastalığı yönünden risk altındadır. Birden fazla iş kazası geçiren işçilerde diğer işçilere göre iş kazası geçirme olasılığı daha fazladır. Gelişme çağında olan çocuk ve genç çalışanlar (14-18 yaş grubu işçiler) gelişimlerini olumsuz yönde etkilemeyecek işlerde çalıştırılmalı ve daha sık aralıklarla kontrol muayeneleri yapılmalıdır. Kadınlar özel durumları nedeniyle risk grubu içerisinde değerlendirilir, gebe ve emzikli kadınlar risk grubu içerisinde daha da özellikli bir konuma sahiptir. Alkol bağımlılığı bulunanlar, yeniden topluma kazandırılması düşüncesiyle özel olarak izlenmelidir. Meslek hastalığı ve iş kazası nedeniyle işten uzak kalanlar, herhangi bir sebeple işten uzaklaşanlar, işe dönüşte iş yeri hekimi tarafından muayene edilmelidirler. 

    3.     Ek ve Tamamlayıcı Muayeneler 

Çalışanın işe girerken ve girdikten sonra belirli sürelerle çalışma ortamındaki risklere uygun olarak ek ve tamamlayıcı tetkiklerle beraber sağlık muayeneleri yapılmalıdır. Gerekli kan, idrar, portör, odyometrik laboratuvar tetkikleri ve radyolojik grafiler uygun standartlarda tamamlanmalıdır. 

        İşyerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmeti Sağlanması 

   İşverenler, iş yerlerinde, sağlıklı ve güvenli çalışma ortamını sağlamak amacıyla; iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini belirlemek, almak, uygulanmasını izlemek, denetlemek ve geliştirmek, iş kazası ve meslek hastalıklarını önlemek, işçilere ilk yardım ve acil müdahale ile önleyici ve koruyucu sağlık ve güvenlik hizmetlerini vermekle yükümlüdür. İşverenler, bu yükümlülüklerini, iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin tamamını veya bir kısmını iş yeri dışında kurulu ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden alarak da yerine getirebilirler. İş yerinde sağlık ve güvenlik hizmetlerinin yürütülmesinden işveren sorumludur. Ortak sağlık ve güvenlik biriminden hizmet alınması işverenin sorumluluğunu ortadan kaldırmaz.İşveren, iş yeri sağlık ve güvenlik birimi ile ortak sağlık ve güvenlik birimi personelinin iş yerinde iş sağlığı ve güvenliği hizmeti ile ilgili görevlerini etkin bir şekilde yerine getirmesi hususunda gerekli kolaylığı sağlamak, planlama ve düzenleme yapılmasına imkân vermekle yükümlüdür. İşveren, çalışanların kişisel sağlık dosyalarını işten ayrılma tarihinden itibaren onbeş yıl süreyle saklamak zorundadır. İş yeri ortam faktörlerinden kaynaklanan hastalıkların yükümlülük süresi bu süreyi aşan işyerlerinde, evrakların saklanması hastalıkların yükümlülük süresine göre uzar. 

   

Unıt2

İŞ HUKUKUNUN KAPSAMI, KONUSU VE ÖZELLİKLERİ

İş hukuku, işçilerin özel hukuku olarak da nitelendirilmektedir.

İş hukuku, iş sözleşmesine dayanarak ücret karşılığı bir başkası (işveren) için ve ona bağlı olarak çalışanlar (işçi) ile bunların arasındaki iş ilişkilerini düzenleyen hukuk dalıdır.

Bireysel (ferdi) iş hukuku, tek bir işçi ile işveren arasında iş sözleşmesi ile kurulan iş ilişkisinin incelendiği kısımdır. Bireysel iş ilişkileri; esas itibariyle İş Kanunu, Deniz İş Kanunu, Basın İş Kanunu, Türk Borçlar Kanunu ve İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nda düzenlenir.

Toplu (kolektif) iş hukuku ise, işçi ve işveren arasında en az bir tarafın topluluk olarak yer aldığı ilişkileri konu edinir. Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi kanunu, esas itibariyle toplu İş Hukukunu düzenleyen kanun hükümleridir.

Özellikleri

İş hukukunda iki ilke öne çıkar. Bunlardan bir tanesi işçilerin korunması ilkesi, diğeri de işçi yararına yorum ilkesidir.

İş hukukunun işçiyi koruma amacı, yalnızca onun maddi varlığının değil, kişiliğinin, onurunun, şeref ve haysiyetinin de korunmasını zorunlu kılar. Diğer bir ilke de, işçi yararına yorum ilkesidir. Yorum, açık olmayan hükümlerin açıklığa kavuşturulması ve uygulanabilir hâle getirilmesidir.

İŞ HUKUKUNUN TEMEL KAVRAMLARI

Alt İşveren: alt işveren, işçisinin ücretini ödemezse, işçi dilerse kendi işverenine (alt işveren), dilerse de asıl işverene başvurabilir. Hatta her ikisine birden de başvurabilir. Bununla birlikte, burada aslında borç alt işverenin üzerinde olduğu için, borcu ödeyen asıl işveren, ödediği miktarı alt işverenden isteyebilir. 

Asıl işverenin sorumluluğu, cezai değil, hukuki sorumluluktur.

İşveren Vekili: İşveren vekillerinin sorumluluğu hukuki değil, cezaidir. İşveren vekilinin iş mevzuatından kaynaklanan yükümlülüğünü yerine getirmemesi durumunda cezaların şahsiliği ilkesi gereğince cezai sorumluluğu söz konusudur.

İŞ KANUNUNUN KAPSAMI

Her iş sözleşmesi ile çalışana işçi denir. Bununla birlikte her işçiye 4857 sayılı İş Kanunu uygulanmaz. Bunun yanı sıra, bazı işçi grupları için de özel kanunlar çıkarılmıştır. Örneğin, gemi adamları için Deniz İş Kanunu, gazeteciler için de Basın İş Kanunu uygulama alanı bulur. Dolayısıyla bir çalışma ilişkisi, 4857 sayılı İş Kanunu kapsamına girmiyor, yine çalışanlar Deniz İş Kanunu ve Basın İş Kanunu anlamında işçi de sayılmıyorlarsa, bu sefer haklarında 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu hükümleri söz konusu olur. Örnek vermek gerekirse, çırak ve stajyerler, profesyonel sporcular ve herhangi bir kaza sonrası, eski işine uyumlu hale getirilen, yeniden işe alıştırma eğitimine tabi tutulanlar (rehabilite edilenler) 4857 sayılı İş Kanununa tabi değildirler.

İŞ SÖZLEŞMESİ

İş sözleşmesinin geçerli olabilmesi için kural olarak yazılı yapılmasına gerek yoktur. Sözlü de yapılabilir. Bununla birlikte bazı sözleşmelerin yazılı yapılması da bir zorunluluktur. Süresi bir yıl ve daha fazla olan iş sözleşmelerinin yazılı şekilde yapılması zorunludur.

Sürekli-süreksiz iş sözleşmeleri: Sürekli işler için yapılan iş sözleşmelerine sürekli iş sözleşmeleri, süreksiz işler için yapılan iş sözleşmelerine de süreksiz iş sözleşmeleri denir. İş Kanununa göre, nitelikleri bakımından en çok otuz iş günü süren işlere süreksiz iş, bundan fazla devam edenlere sürekli iş denir

Belirli süreli-belirsiz süreli iş sözleşmeleri: Belirsiz süreli iş sözleşmesi, iş ilişkisinin bir süreye bağlı olmaksızın yapılması durumunda, söz konusu olan sözleşmedir. Buna karşın, belirli süreli işlerde veya belli bir işin tamamlanması veya belirli bir olgunun ortaya çıkması gibi objektif koşullara bağlı olarak işveren ile işçi arasında yazılı olarak yapılan iş sözleşmesi, belirli süreli iş sözleşmesidir. Uygulamada belirli süreli iş sözleşmeleri işçilerin aleyhine kullanılan bir kurum olarak benimsenmiştir. Örn: askere giden iş yeri hekiminin asker dönüşünü beklemek üzere geçici olarak yeni bir hekimle yapılan sözleşmeyi verebilmek mümkündür.

Tam süreli-kısmi süreli iş sözleşmeleri: Tam süreli iş sözleşmelerinde, işçi haftalık ve günlük çalışma sürelerinin tamamını bir işverene bağımlı olarak geçirir. Kısmi süreli iş sözleşmelerinde ise, işçinin işyerinde tam gün çalışan işçilerin normal çalışma sürelerinden daha kısa süre çalışması söz konusudur. 45 saat tam 30 saat altı kısmi sürelidir.

Deneme süreli iş sözleşmeleri: İş Kanununa göre, iş sözleşmeleri ile deneme süresi en çok iki ay olarak belirlenebilir. Buna karşın toplu iş sözleşmeleri ile bu süre dört aya kadar çıkarılabilir

İŞ SÖZLEŞMESİNİN YAPILMASI

İş sözleşmesi yapma ehliyeti: Ayırt etme gücüne sahip küçükler, kanuni temsilcilerinin izin veya onayı ile iş sözleşmesi yapabilir

İş sözleşmesi serbestisi ve sınırları: Örneğin, hukukumuza göre, on beş yaşını doldurmamış olan çocukların çalıştırılması yasaktır. Örneğin, yeraltı ve sualtındaki işlerde her yaştaki kadın işçi çalıştırılamaz. Ağır ve tehlikeli işlerde de en az çalışma yaşı kural olarak on sekizdir.

Çalışanları arasından iş güvenliği uzmanı, iş yeri hekimi ve diğer sağlık personeli görevlendirir.

b) Görevlendirdikleri kişi veya hizmet aldığı kurum ve kuruluşların görevlerini yerine getirmeleri amacıyla araç, gereç, mekân ve zaman gibi gerekli bütün ihtiyaçlarını karşılar.

c) İşyerinde sağlık ve güvenlik hizmetlerini yürütenler arasında iş birliği ve koordinasyonu sağlar. 

ç) Görevlendirdikleri kişi veya hizmet aldığı kurum ve kuruluşlar tarafından iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili mevzuata uygun olan ve yazılı olarak bildirilen tedbirleri yerine getirir. 

d) Çalışanların sağlık ve güvenliğini etkilediği bilinen veya etkilemesi muhtemel konular hakkında; görevlendirdikleri kişi veya hizmet aldığı kurum ve kuruluşları, başka işyerlerinden çalışmak üzere kendi işyerine gelen çalışanları ve bunların işverenlerini bilgilendirir.

İŞ SÖZLEŞMESİNDEN KAYNAKLANAN BORÇLAR

İşçinin Borçları 

İş Görme (hizmet) borcu: İş sözleşmesinin işçiye yüklediği asıl borç, işverenle üzerinde anlaştığı işin yapılmasıdır

İşçinin işi bizzat yapma borcu: İşin bizzat işçi tarafından yerine getirilmesi yükümlülüğü; iş sözleşmesinin kurulmasında işçinin kişiliğinin belirleyici olması nedeniyledir

İşçinin işi bizzat yapma borcu: İşin bizzat işçi tarafından yerine getirilmesi yükümlülüğü; iş sözleşmesinin kurulmasında işçinin kişiliğinin belirleyici olması nedeniyledir

İşçinin işi özenle yapma borcu: İşçinin iş sözleşmesinden kaynaklanan temel borcu olan işin ifasında kendisinden beklenen bütün dikkati göstermesi, mesleki bilgisini, fikrî ve bedeni yeteneklerini gerektiği şekilde kullanmasıdır.

İşverenin emir ve talimatlarına uyma (itaat) borcu: İşçinin emir ve talimatlara uyma borcu, işverenin yönetim hakkı karşısındaki borcudur. Belirtelim ki, işçinin itaat borcunun kapsamı, hukuka, iş ve toplu iş sözleşmelerine aykırı emirlere uymasını zorunlu kılmaz.

Sadakat borcu: İşçinin iş yerinde işverenin hizmetine girmesi ile birlikte her iki taraf için de diğer tarafın çıkarlarını koruma borcu söz konusu olur. İşçi için bu borç sadakat iken, işveren açısından işçiyi gözetme (koruma) borcudur.

İşverenin Borçları 

Ücret ödeme borcu: İki tarafa borç yükleyen bir sözleşme olan iş sözleşmesinde işçinin iş görme borcunun karşılığı işverenin ücret ödemesidir. Emre muharrer senetle (bono ile), kuponla veya yurtta geçerli parayı temsil ettiği iddia olunan bir senetle veya diğer herhangi bir şekilde ücret ödemesi yapılamaz. Ücret alacaklarında zaman aşımı süresi beş yıldır

Asıl ücret: İş karşılığı olan ücret, asıl ücrettir

Ücret ekleri: Asıl ücret kavramı dışında kalıp, geniş anlamda ücret içerisinde yer alan çıkarlar, ücret eklerini oluştururlar

Ücret tespit yöntemleri

Zamana göre ücret:

Verime Göre Ücret (Parça Başına Ücret):

Yüzde usulü ücret: Otel, lokanta, eğlence yerleri ve benzeri yerler ve içki içilen ve hemen orada yenilip içilmesi için çeşitli yiyecek satılan yerlerde, müşterilerin hesap pusulalarına belirli bir yüzde olarak eklenen paraların işveren tarafından toplanarak işyerinde çalışan tüm işçilere, işyerinin sunduğu hizmete bulundukları katkıya göre belirlenen oranlarda dağıtımı şeklinde uygulanan ücret sistemine, yüzde usulü ücret denir.

İŞ SÖZLEŞMESİNİN SONA ERMESİ

İş sözleşmesinin fesih dışındaki nedenlerle sona ermesi 

Tarafların anlaşması

Belirli süreli iş sözleşmesinin süresinin dolması

Ölüm

İş sözleşmesinin fesih ile sona ermesi : Fesih bildiriminin hüküm ve sonuç doğurabilmesi için karşı tarafa ulaşması gereklidir.

Sürekli bir borç ilişkisinin taraflardan birisinin iradi işlemi ile ortadan kaldırılması hâli fesihtir.

Süreli (bildirimli) fesihte borç ilişkisi, fesih beyanının muhatabın hâkimiyet alanına ulaşmasından belirli bir sürenin geçmesinden sonra sona erer. Süreli feshe, bildirimli fesih, olağan fesih, feshi ihbar da denmektedir.

Süresiz (bildirimsiz) fesihte ise, fesih beyanının muhatabın hâkimiyet alanına ulaşması ile borç ilişkisi derhal sona erer. Yalnız, bildirimsiz feshin sözkonusu olabilmesi için, haklı bir nedenin varlığı aranır. Bildirimsiz feshe, olağanüstü fesih, haklı nedenle fesih veya süresiz fesih de denmektedir.

Geçerli sebebe dayanmak zorunda olan fesihler: 

İşyerinde otuz veya daha fazla işçi çalıştırılıyor olmalıdır. 

İşçi en az altı aylık kıdeme sahip olmalıdır. 

İşçi belirli niteliklere sahip işveren vekili de olmamalıdır 

Fesih usulü: İşveren fesih bildirimini yazılı olarak yapmak ve fesih sebebini açık ve kesin bir şekilde bildirmek zorundadır.

Feshe itiraz (işe iade davası): İş K.m.20’ye göre, iş sözleşmesi feshedilen işçi, fesih bildiriminde sebep gösterilmediği veya gösterilen sebebin geçerli bir sebep olmadığı iddiası ile fesih bildiriminin tebliği tarihinden itibaren bir ay içinde iş mahkemesinde dava açabilir. Feshin geçerli bir sebebe dayandığını ispat yükümlülüğü işverene aittir.

Geçersiz sebeple yapılan feshin sonucu: İşçinin işe iade davasını kazanması hâlinde, işveren için iki imkân öngörülmüştür. Bunlar işe başlatma veya tazminat ödemedir. Ancak işçinin başlatma ya da tazminat hakkından yararlanabilmesi için kesinleşen iade kararının tebliğinden itibaren on iş günü içerisinde işverene başvurması gereklidir. Başlatmanın tercih edilmesi durumunda bunun da işçinin başvurusundan itibaren bir ay içerisinde yerine getirilmesi gerekir. 

Başlatmama hâlinde, işveren iade kararında belirtilecek biçimde, işçiye 4 ila 8 aylık ücreti tutarında bir tazminatı ödemek durumundadır

Sözleşmenin işçi tarafından feshi 

Sağlık sebepleri

Ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan hâller ve benzerleri

Zorlayıcı sebepler: İş K.m.24/III’e göre, “İşçinin çalıştığı işyerinde bir haftadan fazla süre ile işin durmasını gerektirecek zorlayıcı sebepler ortaya çıkarsa”, işçi sözleşmeyi haklı nedenle sona erdirebilir.

Sözleşmenin işveren tarafından feshi 

Sağlık sebepleri:  üç iş günü veya bir ayda beş iş gününden fazla süre ile işe gelmemesi

Ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller ve benzerleri

Zorlayıcı sebepler

Örneğin, işçinin yaşadığı yerde sel, deprem, toprak kayması gibi doğal olaylar veya karantina gibi durumlarda haklı neden vardır. 

Gözaltına alınma ve tutuklanma hâlinde devamsızlık:

Bildirimsiz fesih hakkını kullanma süresi: Bildirimsiz fesih hakkını kullanma süresi İş K.m.26’da öngörülmüştür. Buna göre, ahlak ve iyi niyet kuralları ve benzerlerine dayalı fesihlerde altı iş günü ve her hâl ve şartta fiilin ortaya çıkmasından itibaren bir yıl içinde fesih hakkı kullanılmalıdır.

Çocuk ve genç işçilerin çalışma süreleri: Temel eğitimi tamamlamış on beşten küçük çocuklar için (çocuk işçiler) bu süre günde yedi, haftada otuz beş saatten fazla olamaz. Ancak on beşi bitirenler için günde sekiz, haftada kırk saati aşamaz.

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma: Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır

Fazla çalışma çeşitleri 

Normal (genel sebeplerle) fazla çalışma:

Fazla çalışma için bunu gerektirecek sebepler olmalıdır. 

• İşçinin yazılı olarak izni (onayı) gereklidir. Bu izin her yıl başında tekrarlanır. 

Olağan sebeplerle fazla çalışma bir yılda iki yüz yetmiş saatten fazla olamaz.

Fazla çalıştırma yaptırılamayacak işler şunlardır: 

Nihayet, yer ve su altında yapılan işlerde de fazla çalışma yapılamaz 

Fazla çalışma yaptırılamayacak kişiler de şunlardır: 18 yaşını doldurmamış kişiler, sağlık durumu itibariyle fazla çalışma yapamayacağı doktor raporu ile belgelenenler, gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçilere fazla çalışma yaptırılamaz. 

Zorunlu sebeplerle fazla çalışma: İş yerinde oluşan bir arıza veya arıza çıkması olasılığı karşısında veya iş yerinde mevcut makine, araç ve gereçler için hemen yapılması gerekli acele işlerde, yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında, iş yerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmının yapmak zorunda olduğu fazla çalışmaya, zorunlu sebeplerle fazla çalışma denir

Olağanüstü sebeplerle fazla çalışma: Bakanlar Kurulu, seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde fazla çalışmaya lüzum görülürse.

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücreti ile serbest zaman: Fazla çalışmada ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli, fazla sürelerle çalışmada ise, saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir

Gece çalışmaları: İşçilerin gece çalışmaları yedi buçuk saati geçemez.

Haftanın altı günü çalışan bir işçi hafta tatili de gelip çalışırsa, 2,5 kat ücrete hak kazanır. Zira, hafta tatili ücreti yanında normal çalışma ücretini yüzde 50 zamlı olarak almaya hak kazanır.

İzin süreleri: Yıllık ücretli izin süreleri işveren tarafından bölünemez, sürekli bir şekilde verilmesi esastır. Bununla birlikte, izin süreleri, tarafların anlaşması ile bir bölümü on günden aşağı olmamak üzere en çok üçe bölünebilir.

İznin uygulanması: İşçi, her hizmet yılına karşılık, hak ettiği yıllık iznini gelecek hizmet yılı içinde kullanır. Kural bu olmakla birlikte, işçinin iznini o yıl içinde kullanmaması veya kullanamaması durumunda izin hakkı ortadan kalkmaz

Özet:

İş Hukuku işçi ve işveren arasındaki iş ilişkilerinin konu edildiği bir hukuk dalıdır. İş Hukukunda işçi ve işveren yanında bunların bir araya gelerek oluşturdukları topluluklar (sendikalar) ve devlet de yer almaktadır. Devletin iş hukukundaki rolü hem kendisinin de bir işveren olması, hem de iş hukukunun özelliği nedeniyle işçilerin korunmasını sağlamasıdır. Devlet söz konusu yükümlülüğünü mevzuat (yazılı hukuk kuralları) çıkararak sağlar. Dolayısıyla belki başka hukuk dallarında görülmyen bir biçimde İş Hukukunda oldukça fazla yönetmelik bulunmaktadır. 

•İşçi ve işveren sözleşmeden kaynaklaran borçlarını yerine getirmek durumundadır. İşçinin iş görme borcunun karşılığı işverenin ücret ödeme borcu iken, işçinin sadakat borcuna karşılık da işveren işçiyi koruma borcu altındadır. 

•Taraflar sözleşme süresi içerisinde birbirlerine zarar verici davranışlardan kaçınmak durumundadırlar. 

•İş sözleşmesinin sona ermesinin en önemli sonucu işçinin kıdem tazminatı alabilmesidir. Yalnız bunun için işçinin en az bir yıllık kıdeminin bulunması gerekir. Bir yıl çalışan bir işçi otuz günlük ücret tutarında tazminata hak kazanır. Bu otuz günlük ücreti artırabilmek mümkündür. 

Unıt3

GİRİŞ

İşletmeyi ve çalışanları etkileyen önemli faktörlerden biri fiziksel faktörlerdir. Ekoloji biliminde cansız ögeleri kapsayan fiziksel çevre faktörleri; güneş ışınımı, sıcaklık, su ve topraktır.

Genel anlamı ile çevre; bireyin, örgütün ya da toplumun yaşamını etkileyen kültürel, toplumsal, ekonomik ve fiziksel faktörlerin toplamıdır.

Söz konusu faktörlerden biri de konu itibarıyla genel olarak; aydınlatma, gürültü, titreşim, hava şartları, toz, gaz ve buharları kapsayan fiziksel faktörlerdir.

FİZİKSEL RİSK ETMENLERİ

Fiziksel risk etmenleri, çalışanların sağlığını etkileme ihtimali olan fiziksel faktörlerdir. Yaşanılan veya çalışılan ortamın sıcaklık, nem aydınlatma, gürültü, titreşim, basınç vb. fiziksel özellikleri bireyin sağlığını önemli ölçüde etkiler.

FİZİKSEL RİSK ETMENLERİ ÇEŞİTLERİ 

Fiziksel risk etkenler başlıca; 

• Gürültü, 

• Titreşim (Vibrasyon), 

• Aydınlatma, 

• Termal Konfor Şartları, 

• Radyasyon, 

• Basınç Değişimleri olarak sıralanabilir. 

Gürültü

Gürültü, Genellikle istenmeyen ses olarak tanımlanmaktadır. Gelişigüzel bir yapısı olan, arzu edilmeyen, istenmeyen, rahatsız edici ses olarak tanımlanabilir.

Ses: Gaz, katı ve sıvı cisim moleküllerinin hava basıncında yaptıkları dalgalanmaların kulaktaki etkisinden oluşan bir duygudur. 

Gürültü: Genellikle istenmeyen ses olarak tanımlanmaktadır. Gelişigüzel bir yapısı olan, arzu edilmeyen, istenmeyen, rahatsız edici ses olarak tanımlanabilir. 

Frekans: Fiziksel olarak ses bir dalga hareketi olduğundan her dalga hareketi gibi sesinde bir frekansı vardır. Kabaca ses basıncının saniyede oluşan titreşim sayısıdır. 

Ses dalgası: Ses; katı, sıvı ve havada dalgalar hâlinde yayılan bir enerji şeklidir. Ses dalgalarını karakterize eden büyüklükler, ses dalgasının boyu (l), frekansı (f), periyodu (T) ve ilerleme hızıdır (v ). 

Ses Basıncı: Atmosferin, basınç ile sıkışma ve genleşme arasındaki basınç farkına ses basıncı denir. Bilindiği gibi basınç birimlerinden biri de bar’dır.

Subsonik sesler; frekansı 20 Hz.'den düşük olan sesler, 

İşitilebilen sesler; yaklaşık olarak, frekansı 20 Hz. ile 20 kHz. 

arasında olan sesler ve 

Ultrasonik sesler; frekansı 20 kHz.'den daha yüksek olan seslerdir.

İnsan kulağının ilk uyum yaptığı ses şiddeti 0(sıfır) dB'dir ve bu değere "işitme eşiği" adı verilir. 140 dB ise "acı eşiği" dir ve kulak daha fazla ses şiddetine dayanamaz.

Bazı ses kaynaklarının ölçüleri ise aşağıdaki gibidir. 

• İşitme Sınırı ( Eşiği ) 0 dB 

• Kayıt Stüdyosu, Orman, 120 cm’de fısıltılı konuşma 0-20 dB 

• Yatak odası 20-30 dB 

• Kütüphane, Sessiz ofis, Oturma odası 30-40 dB 

• Genel ofis, Sohbet konuşması 40-60 dB 

• Çalışma ofisi ( Daktilo, v. s ) 60-70 dB 

• Ortalama Trafik Gürültüsü, Gürültülü Lokanta, Matbaa 70-90 dB 

• Havalı Çekiç, Takım tezgahları, Otamatik matkap, 90-100 dB 

• Hidrolik Pres, Pop Grubu, Daire testere, 100-120 dB 

• Jet motoru, (Ağrı veya Duyma Eşiği) 130 dB 

• Şehir alarm sireni 140 dB 

• Roket rampası 180 dB 

Titreşim 

Titreşim (vibrasyon): Mekanik bir sistemdeki salınım hareketlerini tanımlayan bir terimdir. Bir başka ifade ile potansiyel enerjinin kinetik enerjiye, kinetik enerjinin potansiyel enerjiye dönüşmesi olayına titreşim (vibrasyon) denir.

Titreşimin frekansı: Birim zamandaki titreşim sayısına titreşimin frekansı denir. Birimi Hertz’dir (Hz). 

Titreşim Şiddeti: Titreşimin oluştuğu ortamda titreşimden ileri gelen enerjinin hareket yönüne dikey, birim alanda, birim zamandaki akım gücüne, titreşimin şiddeti denir. Birimi (W/cm2) dir. 

Bütün vücut titreşimi: Vücudun tümüne aktarıldığında, çalışanın sağlık ve güvenliği için risk oluşturan, özellikle de bel bölgesinde rahatsızlık ve omurgada travmaya yol açan mekanik titreşimdir.

Potansiyel enerjinin kinetik enerjiye, kinetik enerjinin potansiyel enerjiye dönüşmesi olayına titreşim (vibrasyon) denir.

El-kol titreşimi: İnsanda el-kol sistemine aktarıldığında, çalışanın sağlık ve güvenliği için risk oluşturan ve özellikle de damar, kemik, eklem, sinir ve kas bozukluklarına yol açan mekanik titreşimdir. 

Maruziyet eylem değeri: Aşıldığı durumda, çalışanın titreşime maruziyetinden kaynaklanabilecek risklerin kontrol altına alınmasını gerektiren değerdir. 

Maruziyet sınır değeri: Çalışanların bu değer üzerinde bir titreşime kesinlikle maruz kalmaması gereken değerdir.

a) El-kol titreşimi için; 1. Sekiz saatlik çalışma süresi için günlük maruziyet sınır değeri: 5 m/s2. 

2. Sekiz saatlik çalışma süresi için günlük maruziyet eylem değeri: 2,5 m/s2. 

b)Bütün vücut titreşimi için; 1. sekiz saatlik çalışma süresi için günlük maruziyet sınır değeri: 1,15 m/s2. 

2. sekiz saatlik çalışma süresi için günlük maruziyet eylem değeri: 0,5 m/s2. 

Aydınlatma

Işık; insan gözüyle algılanabilen dalga boylarındaki elektromanyetik ışınımdır. Bir yüzeye düşen ışık miktarına aydınlatma (illuminance) denilmektedir. Birimi lüks’tür.

Lüks metrekare başına düşen lümendir. İnsan algılamasında göz en önemli organdır. Algılamanın yaklaşık %90’ı göz aracılığıyla gerçekleşmektedir.

Amacı bakımından aydınlatma üçe ayrılır. 

• Fizyolojik Aydınlatma: Amaç, cisimleri şekil, renk ve ayrıntıları ile rahat ve hızla görebilmektir. Bu koşulları sağlayan aydınlatmaya Fizyolojik Aydınlatma denir. 

• Dekoratif Aydınlatma: Amaç, görülmesi istenen cisimleri bütün ayrıntıları ile göstermek değil, daha çok estetik etkiler uyandırmaktır. 

• Dikkati Çeken Reklam Amaçlı Aydınlatma: Amaç, dikkati çekmek, yani reklam yapmaktır. Bunun için yüksek aydınlık düzeyleri, renkli ışıklar, değişken ışıklı şekiller ve yanıp sönen düzenler kullanılır. 

Işığın ölçülmesine fotometri denir. Aydınlatma şiddeti ışık kaynağı ya da ışık yayan kürenin gücünü tanımlar. Aydınlatma şiddetinin ölçü birimi “lüks”tür (lux). Bu değer birim alana ( bir yüzeyin 1 m2 sine) düşen ışık akılarının toplamıdır.

Termal Konfor

Termal konfor, genel olarak bir iş yerinde çalışanların büyük çoğunluğunun sıcaklık, nem, hava akımı gibi iklim koşulları açısından gerek bedensel, gerekse zihinsel faaliyetlerini sürdürürken belirli bir rahatlık içinde bulunmalarını ifade eder.

Bir iş yerinde termal konfor denilince; O iş yerinin atmosferinin sıcaklığı, nemi, hava akım hızı ve radyant ısı akla gelmektedir.

İnsanın ortamla ısı alışverişine etki eden dört ayrı faktör vardır; 

a) Hava sıcaklığı, 

b) Havanın nem yoğunluğu, 

c) Hava akım hızı, 

d) Radyant ısı. 

Isı: Çalışma hayatında, çalışanları olumsuz yönde etkileyen fiziksel faktörlerden biri de, iş yeri ortamının sıcaklığıdır. Sıcaklık kuru termometreler ile ölçülür. Birimi ise; Santigrat, Fahrenhayt veya Kelvin olarak ifade edilir. 

Sıcaklık: Bir standarda göre, bir cismin ne kadar soğuk, serin ve ılık olduğunu ifade eden niceliğe denir. Örneğin, insan vücudunun sıcaklığı 36,5-37 oC arasında değişmezlik gösterir. Bu durum vücut ile çevre arasındaki ısı alışverişi ile sağlanır.

Nem: güvenliği yönünden bağıl nemin değeri önemlidir. Bir iş yeri ortamının bağıl nemi değerlendirilirken, sıcaklık, hava akım hızı gibi diğer şartların da değerlendirilmesi gerekir.

güvenliği yönünden bağıl nemin değeri önemlidir. Bir iş yeri ortamının bağıl nemi değerlendirilirken, sıcaklık, hava akım hızı gibi diğer şartların da değerlendirilmesi gerekir.

Hava Akım Hızı: İş yerinde oluşan kirli havanın dışarı atılması ve yerine temiz havanın alınması için ortamda uygun bir havalandırmanın, dolayısıyla uygun bir hava akımının olması gerekmektedir.

Hava sıcaklığı, nemi ve hava akım hızının beraberce oluşturduğu sıcaklık etkisine “effektif sıcaklık” denir.

İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü Madde 8’e göre; iş yerindeki hava hacmi işçi başına en az 10 metreküp olmalıdır.

Termal radyasyon: İletimi için maddesel bir ortama gerek olmayan ısı türüdür. Maden eritme, cam vb. sektörlerde bu tip radyant ısı maruziyetine rastlanmaktadır.

Radyasyon

Radyasyon Latince bir kelime olup dilimizde ışıma olarak kullanılır. Atomlardan, Güneş’ten ve diğer yıldızlardan yayılan enerjiye radyasyon enerji denir. Radyasyon enerji ya dalga biçiminde ya da parçacık modeli ile yayılırlar.

Dalga biçimindeki radyasyona en iyi örnek elektromanyetik dalgalardır. Gamma ışınları, x-ışınları, morötesi (ultraviyole) ışınlar, görünür ışık, kızılötesi (enfraruj) ışınlar, radarlarda kullanılan mikrodalgalar ve radyo dalgaları elektromanyetik radyasyon biçimleridir.

Radyasyonu meydana getiren parçacıklar veya elektromanyetik dalgalar ses dalgalarından farklı olarak boşlukta yol alabilir ve saniyede 300.000 km. gibi olağanüstü bir hızla yayılır.

Alfa Işınları Veya Alfa Partikülü

Helyum atomunun pozitif yüklü çekirdeğidir.

Beta Işınları: Negatif yüklü hızlı elektronlardır. Yapay olarak izotop elde etmekte hızlandırılmış elektronlar kullanılır.

Nötron Işınları: Atom çekirdeğinde bulunan yüksüz parçacıklar olup önemli ve özellikleri olan bir radyasyon tipidir. Nükleer çekirdek bölünmesi ve reaksiyonları sırasında meydana gelirler.

Proton Işınları: Atom çekirdeğinde bulunan ve pozitif elektron yüklü partiküllerdir. Bu ışın da nükleer çekirdek bölünmesi reaksiyonları sırasında meydana gelirler.

Gamma Işınlar: Hızlı temel parçacıklardan oluşan kozmik ışınlardan sonra en kısa dalga boyundaki radyasyonlar gamma ışınlarıdır. Gamma ışınları hem uranyum ve radyum gibi doğan radyoaktif maddelerin parçalanmaları sırasında hem de bir nükleer reaktörde ya da bir atom bombası patlatıldığında atom çekirdeklerinin parçalanmasıyla meydana gelir. Gamma ışınlarının dalga boyları 0,0001nm-0,001nm arasındadır.

X-Işınları: Röntgen cihazlarında meydana gelen ışınlardır. X-ışınlarının dalga boyları gamma ışınlarının dalga boylarına göre 100 kat daha büyüktür. X-ışınlarının dalga boyları 0,001nm-100nm arasında değişir.

Kızılötesi Işınlar (İnfrared Işınlar): Dalga boyları yaklaşık 740nm ile 100.000nm arasındadır.

Basınç: Birim alana yapılan kuvvete basınç denir. Birimi Bar veya Newton/cm2 dir. İş Sağlığı ve Güvenliği konusunda basınç ise; normal hava basıncının (atmosfer basıncı) daha fazla veya daha az olması gereken veya olan iş yerlerindeki basınçtır. Normal şartlarda hava basıncı 76 cm cıva basıncına eşittir.

FİZİKSEL RİSK ETMENLERİNİN İNSANLAR ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Gürültünün insan üzerindeki etkileri:

Gürültünün insan sağlığı üzerindeki olası etkileri şu şekilde özetlenebilir: 

Psikolojik etkiler; sinir bozukluğu, korku, rahatsızlık, tedirginlik, yorgunluk, zihinsel etkilerde yavaşlama, uykusuzluk vb.

İletişimi Önleme etkisi: Gürültünün konuşma ile olan iletişimi önlemesi, iş verimine ve iş güvenliğine olan etkileri. 

Fizyolojik etkileri; işitme duyusunda oluşturduğu olumsuz etkiler (işitme kaybı ya da işitme eşiğinin kayması adı verilen işitme duyusunda azalma, kulak ağrısı, mide bulantısı, kas gerilmeleri stres, kan basıncında artış, kalp atışlarının ve kan dolaşımının değişimi, göz bebeğinin büyümesi vb.)

Akustik Sarsıntı (Travma): Geçici ve Kalıcı işitme kaybıdır. Akustik sarsıntı (travma) çok yüksek ses düzeyine ani maruziyet sonucunda oluşan bir etkidir.

Geçici İşitme Kaybı: Gürültülü ortamı terk eden bir kişinin işitme duyusunda geçici bir azalma görülür. Bu azalma, maruz kalınan gürültünün frekans aralığına (alçak veya yüksek frekans), ses basınç düzeyine (sesin şiddetine), maruz kalınan süreye ve gürültünün tipine (ani, kesikli veya sürekli gürültü) bağlı olarak değişir. 90 dB’lik bir gürültüye 100 dakika maruz kalma sonucunda ortaya çıkan yaklaşık 18-20 dB’lik bir işitme kaybının ortadan kalkabilmesi için gerekli olan iyileşme süresi, yine yaklaşık olarak 1000 dakikadır.

Titreşimin insan üzerindeki etkileri

İnsan, titreşimin düşük frekanslarında sarsıntı hisseder. Buna karşılık titreşimin yüksek frekanslarında karıncalanma hatta yanma hissi duyar. Titreşimin insan vücudu üzerindeki etkileri; 

•Fizyolojik, 

•Psikolojik ve 

•Patolojik etkiler 

Titreşime neden olan el aletlerini kullanan kişilerde yapılan ölçmelerde; El-kol-vücudun titreşim geçirme oranı, 5 Hz’de en yüksek olarak bulunmuştur. İkinci maksimum düzey ise; 20-30 Hz arasıdır.

Aydınlatmanın insan üzerindeki etkileri 

Kötü aydınlatmanın vereceği zararlar:

Yetersiz veya uygunsuz aydınlatma sonucunda, görme fonksiyonunda zorlanmalar, göz yorgunluğu, gözlerde batma, yanma, kızartı olur, ileri derecede etkilenme ile görme bozulur.

Termal Konfor Şartlarının İnsan Üzerindeki Etkileri

Termal konforu etkilemekte olan çevresel faktörler havanın sıcaklığı, radyasyon sıcaklığı, hava akım hızı, hava nemi olarak sıralanır. 

Rasyasyonun İnsan Üzerindeki Etkileri

Gamma ışınları nitelik bakımından x-ışınlarına benzerler. Bu ışınlar canlılar için zararlıdır. Dokulara derinliğine girerler ve tahrip ederler. Tıpta urları yok etmekte, araç ve gereçlerin mikroplardan arındırılması gibi yararlı işlerde de kullanılır.

Alfa ışınları, ağır parçacıklar olup çok uzağa gidemezler. Havada yaklaşık 5 cm lik mesafedeki bir kâğıt tabakasını veya alüminyum levhayı geçemezler.

Beta ışınları, madde içine fazla nüfuz etmezler. Bu ışınlar, cilt üzerinde yanık etkisi meydana getirirler ve adale içine birkaç milimetre mesafeye kadar etki ederler.

Nötron ışınları, oldukça tehlikelidir. Vücudun derinliklerine girebilirler. Doku hücrelerinin, atom çekirdekleri içersine nüfuz edebilirler.

Proton ışınları da vücudun derinliklerine girebilir ve dokulara hafif derecede nüfuz edebilir.

Gamma ışınları nitelik bakımından x-ışınlarına benzerler. Bu ışınlar canlılar için zararlıdır. Dokulara derinliğine girerler ve tahrip ederler.

X-ışınları, vücuda derinlemesine kolayca girebilir ve dokulara nüfuz ederek tahrip edici etki gösterir.

Kızılötesi ışınlar (infrared ışınlar), bu ışınlar vücuda kolayca girer ve aşırı ısı verirler. Vücudun açık kısımları ısınır ve fiziki gerginlik meydana getirir. Bu ışınların şiddetine, maruziyet süresine ve ışına maruz kalan vücut bölgesine bağlı olarak deri yanıkları, katarakt gibi bazı göz hastalıkları da meydana gelebilir.

Basıncın İnsan Üzerindeki Etkileri

Denizaltı personeli, dalgıçlar, gemi kurtarıcılarında ise, deniz dibine inildikçe vücut üzerinde basınç artması olur. Bu basıncın 4 atmosferi aşması hâlinde, kişi solunum ile fazla azot alacağından, azot narkozu içine düşebilir.

FİZİKSEL RİSK ETMENLERİNDEN KORUNMA YOLLARI

Yine aynı yönetmeliğe göre; 

En düşük maruziyet eylem değeri: (LEX, 8saat) = 80 dB 

En yüksek maruziyet eylem değerleri: (LEX, 8saat) = 85 dB 

Maruziyet sınır değerleri: (LEX, 8saat) = 87 dB dir.

Titreşimden Korunma Yolları

Titreşim süresinin, titreşim molasına oranının önemi büyüktür. İnsan mekanik sistemlerin aksine titreşim molası arasında dinlenebilir. Titreşimler çok kuvvetli olduğunda, sağlık şikayetlerinin dışında kemik, omurga ya da midenin zarar görmesi söz konusu olabilir.

Aydınlatmanın Olumsuz Etkilerinden Korunma Yolları

Çalışılan düzeyin her tarafındaki aydınlatma seviyesi eşit olmalıdır. Tekdüzelik sağlanamazsa göz değişik aydınlatma seviyesine kendini uyumlamak için çaba harcayacak ve çabuk yorulacaktır.

Özet

Fiziksel risk etmenleri, çalışanların sağlığını etkileme ihtimali olan fiziksel faktörlerdir.Yaşanılan veya çalışılan ortamın sıcaklık, nem aydınlatma, gürültü, titreşim, basınç vb. fiziksel özellikleri bireyin sağlığını önemli ölçüde etkiler. Çalışanlar, özellikle ağır ve tehlikeli işlerde çalışanlar bu yönden büyük risk altındadır. 

• Fiziksel çevre koşulları yönünden her işyeri aynı değildir. Aynı ürünü üreten iki işletmede bile fiziksel çevre koşulları benzer olmayabilir. Burada önemli olan her işletmede olabilecek fiziksel olumsuzlukların kaynağında yok edilmesi ve çalışanların bu şekilde korunmasıdır. 

•Fiziksel risk etmenleri başlıca gürültü, titreşim, aydınlatma, termal konfor, radyasyon ve basınç değişimi olarak sıralanabilir. 

•Tüm bu fiziksel risk etmenlerinin insanlar üzerinde olumsuz etkileri vardır ve çalışma verimini düşürür. 

•İşveren,önce insan sağlığı düşüncesi ile hareket edip bu tür fiziksel risk etmenlerinin çalışanlar üzerindeki olumsuz etkilerinden koruması gerekmektedir. 

•Fiziksel risk etmenlerinin detaylarını bölümümüzde gördünüz ve kesinlikle şunu söyleyebiliriz, fiziksel risk etmenlerinin kazaya dönüşmesini engelleyebiliriz. 

•Dolayısıyla son sözümüz: "Önce insan sağlığı" olacaktır. 

Unıt4

GİRİŞ

İş sağlığı ve güvenliği; henüz bir kaza, sağlık bozulması veya maddi hasar oluşmamış, işletmede bir arıza dahi oluşmamışken işletmede oluşabilecek tehlikelerin ve risklerin öngörülerek bunların kabul edilebilir olup olmadığına karar vermek üzere yapılan sistematik ve bilimsel bir çalışmadır.

TS EN ISO 9001-2000 Kalite Yönetim Sistemi 

TS EN ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi 

TS OHSAS 18001 İSG Yönetim Sistemi

İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMLERİ

Kılavuz niteliğindeki ilk sağlık ve güvenlik standardı olan "BS 8800 Mesleki Sağlık ve Güvenlik Yönetim Sistem Rehberi’’ 1996'da İngiliz Standartlar Enstitüsü (BSI) tarafından yayınlanmıştır.

OHSAS 18001 standardı, iş yerinde çalışanların sağlığını ve güvenliğini etkileyebilecek uygulamaların sistematik olarak denetim altında tutulmasını öngören bir yönetim modelidir.

Günümüzde iş sağlığı ve güvenliği faaliyetleri, iş kazası olduktan sonra tedbir alan düzeltici ‘’Reaktif’’ yaklaşımdan iş kazası olmadan önlem alan ‘’Proaktif’’ yaklaşımlara çevrilmiştir.

TS EN ISO 9001-2000 Kalite Yönetim Sistemi, TS EN ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi ve TS (OHSAS) 18001 İSG Yönetim Sistemi temel olarak iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemlerini oluşturan unsurlardır. 

Her üç yönetim sisteminde de esas alınan sekiz temel prensip aşağıda yer almaktadır; 

• Müşteri-Çevre-Çalışan odaklı yönetim anlayışı 

• Liderlik 

• Çalışanların Katılımı 

• Süreç Yönetimi 

• Sistem Yaklaşımı (PUKÖ Döngüsü) 

• Sürekli Öğrenme, Yenilikçilik ve İyileştirme 

• Gerçeklere Dayalı Karar Verme 

• Taraflarla İşbirliği 

TS EN ISO 9001-2000 Kalite Yönetim Sistemi, TS EN ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi ve TS (OHSAS) 18001 İSG Yönetim Sistemi temel olarak iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemlerini oluşturan unsurlardır.

TS (OHSAS) 18001 İSG YÖNETİM SİSTEMİ 

Kapsam

Bu Standart; 

a. İSG risklerini asgari düzeye indirmesi, 

b. İş performansının geliştirilmesi, 

c. Kuruluşun imajının iyileşmesine yardımcı olur. 

Tahammül Edilebilir (Katlanılabilir) Risk: Kuruluşun yasal zorunluluklara ve kendi iş sağlığı güvenliği politikasına göre, katlanabileceği düzeye indirilmiş risk.

Durum Tespiti: Kuruluşun ön durum değerlendirmesi yapılmalı ve an itibariyle işletmenin nerede olduğu sorusuna cevap aranmalıdır. 

Durum tespitinde; 

a. Mevcut iş sağlığı ve güvenliği yasal mevzuatına göre ihtiyaçlar belirlenmeli, 

b. Var olan veya önerilen çalışma ortamı ve iş organizasyonundan kaynaklanan veya beklenen tehlikeler veya riskler tanımlanmalı, 

c. Yapılan çalışmaların, tehlikelerin ortadan kaldırılması veya risklerin kontrolü için uygun olup olmadığı tespit edilmeli, 

d. İşçilerin sağlık muayenelerinden elde edilen veriler analiz edilmelidir. 

İnceleme sonuçları; 

• Yazılı rapor hâline getirilmeli, 

• İş sağlığı ve güvenliği açısından yapılacak çalışmalara temel oluşturmalı, 

• İş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminde sürekli iyileştirmenin ölçülebilmesi için bir başlangıç oluşturmalıdır. 

Kuruluşun ön durum değerlendirmesi yapılmalı ve an itibarıyla işletmenin nerede olduğu sorusuna cevap aranmalıdır.

Kuruluşun üst yönetim tarafından onaylanmış, tüm sağlık ve güvenlik hedeflerini sağlık ve güvenlik performansını geliştirme taahhüdünü açıkça ortaya koyan bir iş sağlığı ve güvenliği politikası olmalıdır.

Politika; 

a. Kuruluşun iş sağlığı ve güvenliği risklerinin büyüklüğüne ve yapısına uygun olmalı, 

b. Sürekli iyileştirme için taahhüt içermeli, 

c. Yürürlükteki iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı şartlarına uyulacağı taahhüdünü içermeli, 

d. Dokümante edilmeli, uygulanmalı ve sürdürülmeli, 

e. Tüm personelin çalışma alanına ulaştırılmış ve duyurulmuş olmalı, 

f. İlgili taraflar için ulaşılabilir olmalı, 

g. Sürekli olarak uygunluğun sağlanması için gözden geçirilmelidir. 

Planlama

Kuruluş, tehlikelerin belirlenmesi, risklerin değerlendirilmesi ve gerekli önlemlerin uygulamaya konulması için prosedürler hazırlamalı ve sürdürmelidir. Bu prosedürler; 

• Rutin veya rutin olmayan faaliyetleri, 

• İş yerine erişebilme imkânına sahip personelin faaliyetlerini, 

• Risklerin sınıflandırılmasını ve tanımlanmasını, 

• Uygulanacak risk kontrol önlemlerinin yeterli olmasını sağlamalıdır. Diğer taraftan planlama faaliyeti ile işletmenin ihtiyaçlarına uygun eğitimler tespit edilmeli, eğitim faaliyetlerinin etkin ve zamanında uygulanması sağlanmalıdır. 

Avrupa Birliği’nin çalışma hayatı ve işyerlerine yönelik olarak 2002 – 2006 yıllarını kapsayan planlama stratejisinin amacı; 

• İş yerlerinde risk algılama ve önleme kültürünü oluşturmak ve geliştirmek, 

• İş sağlığı ve güvenliği anlayışına küresel bir yaklaşım getirmek, 

• İş sağlığı ve güvenliği uygulamalarında yaygınlık, birlik ve beraberlik oluşturarak, liberal piyasa ekonomisi koşullarında rekabet eşitliği sağlamaktır. 

İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi çerçevesinde işletme faaliyetlerini aşağıdaki şekilde sınıflandırmak mümkündür. 

• Sürekli yapılan işler, (üretim, boyama vs.) 

• Seyrek yapılan işler, (bakım, temizlik) 

• Ağır ve tehlikeli işler kapsamına giren işler, 

Firma sahası içinde ve dışında yapılan işler, 

• Kimyasal, mekanik, biyolojik, elektriksel faaliyetleri kapsayan işler. 

İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi çerçevesinde tehlike sınıfları aşağıda yer almaktadır. 

a. Mekanik 

b. Elektrik 

c. Radyasyon 

d. Kimyasal ya da biyolojik maddeler 

e. Yangın ve patlama 

f. Ergonomik (Hareket, pozisyon, eğilme, ışık v.b.) 

Kuruluş hedeflerini oluştururken ve gözden geçirirken yasal ve diğer koşulları iş sağlığı ve güvenliğinden kaynaklanan zararlarını, risklerini, teknolojik seçeneklerini, finansal koşullarını ve ilgili tarafların görüşlerini dikkate almalıdır.

İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMİNDE YASAL VE DİĞER ŞARTLAR

Hedefler 

Kuruluş, ilgili fonksiyon ve seviyelerde sürdürülebilir bir iş sağlığı ve güvenliği hedefi oluşturmalı ve hedefler yazılı hâle getirilmelidir.

İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Programı 

Kuruluş, iş sağlığı ve güvenliği hedeflerine ulaşmak için programlar hazırlamalı ve sürdürmelidir. 

Programlar; 

a. İlgili fonksiyon ve yönetim düzeylerinde iş sağlığı ve güvenliği amaçlarının elde edilmesi için sorumluluk ve yetkileri, 

b. Hedeflere ulaşmak için kullanılacak araç ve zaman çizelgesini içermelidir. 

Uygulama ve İşletme

İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde Yapı ve Sorumluluklar

Çalışan, iş yerinde iş sağlığı ve güvenliğini etkileyebilecek konularda yeterli olmalıdır. Yeterlik, uygun eğitim, öğretim ve/veya deneyim terimleri ile tanımlanmaktadır.

İşveren veya işveren vekilleri tarafından, iş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin yürütülmesi, geliştirilmesi, hedeflerin yakalanması ve performans ölçümü için yetki ve sorumluluklar belirlenmelidir. 

İş sağlığı ve güvenliği tehlike ve risklerini tanımlamak, kontrol veya değerlendirme yapacak kişilerin yetki ve sorumluluklarını belirlemek, 

• Çalışanların sağlık ve güvenliğini korumak için gerektiğinde etkin denetim sağlamak, 

• Yasal mevzuatın gerekliliklerini yerine getirmek, 

• Önleme ve sağlık geliştirme programları oluşturmak, 

• Çalışanlar ve tarafların sisteme katılımı için etkin düzenlemeler 

yapmak, 

İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde Eğitim, Bilinç ve Yeterlilik

İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde Görüş Alışverişi ve İletişim

İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde Dokümantasyon

İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde Doküman ve Veri Kontrolü

Kuruluş, iş sağlığı ve güvenliği için gerekli belge, bilgi ve dokümantasyonun kontrolünü sağlamak için bir prosedür hazırlamalıdır. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi dokümantasyonunda; 

• Belgeler anlaşılabilir olmalı, 

Periyodik olarak gözden geçirilmeli, güncelleştirilmeli, ve organizasyonundaki ilgili kişiler tarafından kolayca elde edilmesi sağlanmalı, 

• Tanımlanabilir ve izlenebilir olmalı ve yasalara uygun muhafaza zamanları belirlenmelidir. 

Kuruluş, muhtemel kaza ve acil durumlar için plan ve prosedür hazırlamalıdır. Bu planlar, potansiyel riskleri tanımlamalı ve kaza durumunda acil olarak yapılacak faaliyetleri içermelidir.

İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde İşletme Kontrolü

İSG risklerini kaynaklarında ortadan kaldırmak veya azaltmak için iş yerinin tasarım, proses, tesis, makine aksamı, çalıştırma prosedürleri planlı bakım faaliyetleri ve iş organizasyonu ile çalışma usullerini de içerecek prosedürler oluşturulmalı ve sürdürülmelidir. 

İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminde Acil Durum Planı

Kuruluş, muhtemel kaza ve acil durumlar için plan ve prosedür hazırlamalıdır. Bu planlar, potansiyel riskleri tanımlamalı ve kaza durumunda acil olarak yapılacak faaliyetleri içermelidir.

Kontrol ve Düzeltici Faaliyetler 

Performans Ölçümü ve İzleme 

Kuruluş, iş sağlığı ve güvenliği performans değerlerini belirli aralıklarla izlemek ve ölçmek için prosedürler hazırlamalıdır.

Prosedürler; 

• Performans ölçümünde kullanılan yöntemler nitel ve nicel değerlendirme yapmaya elverişli olmalı, 

• İş sağlığı ve güvenliği hedeflerine ulaşma derecesi izlenebilmeli, 

İş sağlığı ve güvenliği yönetim programları, işletme kriterleri ve yasal mevzuata uygun ve proaktif olmalı, 

• Reaktif tedbirlerin iş kazası, meslek hastalığı ve maddi hasarlar konusunda ne derece etkili olduğu izlenebilmeli, 

• Düzeltici ve önleyici faaliyetlerin analizlerini kolaylaştırmak için gerekli izleme ve ölçüm kriterlerini içermelidir. 

Performans Ölçüm Yöntemleri

Kuruluş, iş sağlığı ve güvenliği performans değerlerini belirli aralıklarla izlemek ve ölçmek için prosedürler hazırlamalıdır.

Tehlike tanımlama, risk değerlendirme ve risk kontrol süreçlerinin sonuçları, 

• Kontrol listeleri (check-list) kullanılarak yapılan periyodik saha denetimleri, 

• İş güvenliği turları, 

• Makine ve teçhizatın emniyet tertibatlarının kontrolü ve mevcut durumlarının tespiti, 

Proaktif (Önleyici) Kontrol 

• Reaktif (Tepkisel-Düzeltici) Kontrol 

Proaktif (Önleyici) İzleme Veri Örnekleri

Kuruluşta plan ve hedeflerin ne ölçüde gerçekleştirildiği, 

• Kuruşta iş sağlığı ve güvenliği hizmetleri için işveren veya vekilinin atanıp, atanmadığı, 

• İş sağlığı ve güvenliği uzmanının atamasının yapılıp yapılmadığı, iş sağlığı ve güvenliği hizmetleri için bir birimin oluşturulup oluşturulmadığı, 

• İş sağlığı ve İş Güvenliği Kurulunun etkinliği ve faaliyetleri, 

• Risk değerlendirme ve kontrollere ne ölçüde uyulduğu, risklere ve kontrol tedbirlerine karşı çalışanların tutumu, 

Reaktif (Tepkisel-Düzeltici) İzleme Veri Örnekleri

Olay-vaka raporları, 

• Yaralanma, hastalık raporları, 

• İş kazası, meslek hastalığı raporları, 

• Tesis veya varlıkların zarar görmesi, 

• Tehlikeli olay raporları, son anda önlenen kaza durumları, 

• Hastalığa bağlı iş günü kaydı, (meslek hastalığı olmayan) 

• Yapılan şikayetler 

Kazalar, olaylar, uygunsuzluklar, düzeltici ve önleyici faaliyetler

Kuruluşlar, kaza, olay ve uyumsuzluklarla ilgili prosedür hazırlamalıdır. Bu prosedür; 

• Düzeltici faaliyetleri uygulama, bildirme, araştırma, takip ve izleme işlerinden sorumlu olan personelin sorumluluklarını ve yetkilerini tanımlamalıdır. 

• Tehlike tanımlama ve risk değerlendirme sonuçları üzerindeki etkilerini değerlendirmelidir 

Uygunsuzluk, Kaza ve Olay Analizi 

• Kaza/hastalık sıklık ve şiddet seviyeleri, 

• Yer, yaralanma tipi, vücut bölgesi, faaliyet, gün, saat, 

• Mal kaybının miktarı ve tipi 

• Direkt veya kök sebep 

• Maruz kalanlar 

• Kaza sonrası yapılanlar (tamir, tedavi v.b.) 

Kaza/Hastalık Analizi 

• Ağır iş yükü 

• Moral bozukluğu 

• Monotonluk 

• Yönetim-çalışan ilişkisinin zayıf olması kazaların nedeni olabilir. 

Düzeltici Faaliyet 

• Düzeltici faaliyetler, belirlenen uyumsuzlukların, kazaların ve olayların asıl nedenlerini ortadan kaldırmayı hedef alan faaliyettir. 

Prosedür Hazırlanırken Dikkat Edilecek Hususlar 

• Kısa ve uzun vadede düzeltici tedbirlerin belirlenmesi ve uygulanması, 

• Tehlike tanımlama ve risk değerlendirme sonuçları üzerindeki etkilerin değerlendirilmesi, 

• Prosedürlerde düzeltici faaliyet ile tehlike tanımlama ve risk değerlendirmenin yanı sıra risk kontrolden kaynaklanan değişikliklerin kayıt altına alınması, 

• Düzeltici faaliyetlerin yapılması ve etkili olmasını sağlamak için risk kontrollerinin uygulanması ve mevcut durumda değişiklik yapılması, 

Önleyici Faaliyet 

• Potansiyel bir uygunsuzluğun, kazaların ve olayların nedenini ortadan kaldırmayı hedefleyen faaliyettir. 

• Önleyici faaliyet, olay veya kazaların meydana gelmesini önlemek için yapılır. 

Prosedür hazırlanırken dikkat edilecek hususlar 

• Uygun bilgi kaynaklarının kullanılması, (olaylar, teftiş ve tetkik raporları, risk analizlerinin yenilenmesi, tehlikeli maddeler hakkında yeni bilgiler, uzman personel tavsiyeleri) 

• Önleyici faaliyet gerektiren problemlerin belirlenmesi, 

• Önleyici faaliyetlerin başlatılması, uygulanması ve etkinliklerinin sağlanması için kontrollerin yapılması, 

Kayıtlar ve Kayıt Yönetimi

güvenliği kayıtları yasal, okunabilir, tanınabilir ve izlenebilir olmalıdır. Hasara, tahribata veya kaybolmaya karşı korunacak şekilde saklanmalıdır.

Kayıtlar 

• Millî mevzuatta belirtilen tüm kayıtlar tutulmalıdır. Özellikle; 

• Teftiş raporları, 

• Eğitim kayıtları, 

• İş sağlığı ve güvenliği muayene raporları, 

• İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi tetkik raporları, 

Danışma raporları, 

• Kaza/olay raporları-takip raporları, 

• İş sağlığı ve güvenliği toplantı tutanakları, 

• Tıbbi muayeneler ve sağlık gözetimi raporları, 

• Kişisel koruyucu donanım kayıtları, 

• Acil durum müdahale tatbikatları, 

• Yönetimin gözden geçirme raporları, 

• Tehlike tanımlama, risk değerlendirme ve risk kontrol kayıtları. 

Tetkik 

Kuruluş, tetkik programını hazırlamalı ve iş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin denetimi için bir prosedür hazırlanmalıdır. Bu prosedür iş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin; 

• Planlanmış düzenlemelerinin yeterliğini, 

• Uygulamaların doğruluğunu, 

• Organizasyon politika ve amaçlarının karşılanma derecesini 

• Bir önceki tetkik sonuçlarının gözden geçirilmesini, 

• Tetkik sonuçlarının yönetime bildirilmesi faaliyetlerini içermelidir. 

Denetim (Tetkik) 

İş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminde iç ve dış olmak üzere iki çeşit denetim yapılır. Denetimlerde yeterlik, uygunluk ve etkinlik araştırılır.

Yönetimin Gözden Geçirme Faaliyeti

Yönetimin gözden geçirime süreci için gerekli bilgilerin elde edildiğinden ve yönetime ulaştığından emin olunmalıdır

Kuruluş üst yönetimi belirli aralıklarla iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemini gözden geçirmeli ve sistemin sürekliliği, uygunluğu, yeterliliği, etkinlik ve verimliliği konularında kararlar almalıdır.

Yönetimin gözden geçirme raporlarında aşağıdaki hususlar yer almalıdır. 

• Girdiler, 

• Kaza istatistikleri, 

• İç ve dış denetim (tetkik) sonuçları, 

• Bir önceki gözden geçirme raporuna dayanarak yapılan düzeltici faaliyetler, 

• Acil durum raporları,(gerçek ve tatbikat) 

• Genel performans raporu, 

• Süreç sahiplerinin raporları, 

Yönetimin Gözden Geçirme Sonuçları 

• Gözden geçirme tutanakları, 

• Politika ve hedef revizyonları, 

• Düzeltici faaliyetler ve hedeflenen tamamlanma süreleri, 

• İyileştirme faaliyetleri için sağlanan kaynaklar, sorumluluklar, 

• Düzeltici faaliyetler için gözden geçirme tarihi 

Özet

Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de faaliyet gösteren işletmeler gerek kalite, çevre ve iş sağlığı ve güvenliği konularına verdikleri önemi göstermek ve gerekse Uluslararası Çalışma Örgütü, Dünya Sağlık Örgütü gibi kuruluşların anayasa ve tüzükleri gereği mal ve hizmetlerin üretimi sırasında insan ve çevre sağlığını bozmamanın yollarını aramaktadırlar. Bu arayışların sonucu olarak bir taraftan işletmelerde etkinlik ve verimlilik artmakta diğer taraftan denetlenebilir, şeffaf yönetim sistemlerine geçiş sağlanmış olmaktadır. 2000’li yıllardan başlayarak İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim sistemlerine üç anlayış hâkim olmuştur. Bunlar; 

•TS EN ISO 9001-2000 Kalite Yönetim Sistemi 

•TS EN ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi 

•TS (OHSAS) 18001 İSG Yönetim Sistemi 

•Her üç yönetim sistemi de müşteri-çevre-çalışan odaklı yönetim anlayışı, liderlik, çalışanların katılımı, süreç yönetimi, sistem yaklaşımı (PUKÖ Döngüsü), sürekli öğrenme, yenilikçilik ve iyileştirme, gerçeklere dayalı karar verme ve  taraflarla iş birliği gibi belirli prensipler dâhilinde yürütülmektedir. 

Unıt5

 KİMYASAL RİSK ETMENLERİ

GİRİŞ

KİMYASALLARIN ADLANDIRILMASI VE SINIFLANDIRILMASI 

Adlandırma

İyonik bileşikler, metal adı + ametal adı + «ür» eki getirilerek isimlendirilir. 

Kovalent bileşiklerde ise Latince sayılar söylenir.

Örneğin; KCl: Potasyum klorür, MgBr: Magnezyum bromür. Al2S3: Alüminyum sülfür gibi. 

Çok atomlu anyonlarla yapılırken anyonun adı söylenir. Örneğin; NaOH: Sodyum Hidroksit, Al2(SiO3)3: Alüminyum silikat gibi. 

Kovalent bileşikler, ametal-ametal bileşikleridirler. Latince sayılar söylenir. Örneğin; CO2: Karbon dioksit, N2O3: Diazottrioksit, CCl4: Karbon tetra klorür gibi.

Sınıflandırma

Türkiye'de kimyasallar; fizikokimyasal özellikleri, sağlık üzerindeki etkileri ve çevre üzerindeki etkilerine göre sınıflandırılmaktadır.

Uluslararası çalışma örgütü (ILO)’ya göre, sınıflandırmada dikkate alınacak genel kriterler şunlardır. 

• Kimyasal ve fiziksel özellikler 

• Vücudun tümüne akut veya kronik olarak etki eden toksik özellikler 

• Aşındırıcı ve tahriş edici özellikler 

• Alerjik ve hassasiyet etkileri 

• Kanserojen etkileri 

• Genetik etkileri 

• Üreme sistemine etkileri 

Türkiye'de kimyasalların sınıflandırılması, fizikokimyasal özelliklerine göre, patlayıcı, oksitleyici, çok kolay alevlenir, kolay alevlenir ve alevlenir maddeler; sağlık üzerindeki etkilere göre, çok toksik, toksik, zararlı, aşındırıcı, tahriş edici, hassaslaştırıcı, kanserojen, mutajen ve üreme sistemine toksik maddeler; çevreye olan etkilere göre de çevre için tehlikeli maddeler şeklindedir.

İŞYERLERİNDE MARUZ KALINAN KİMYASAL MADDE TÜRLERİ 

Kimyasal maddenin fiziksel yapısı, vücuda girişini ve etkinliğini belirleyen önemli bir faktördür. Bunlar; katı, toz, gaz ve sıvı olarak sınıflandırılabilir.

Katı Maddeler 

Bunlar, kimyasal maruziyet riskinin en düşük olduğu maddelerdir. Katı maddelerle çalışmanın en büyük tehlikesi, işlenmeleri sırasında ortaya çıkardıkları toz ya da gazlardır. Katı kimyasalların deri ile teması, ya da sindirim yolu ile alınması zehirlenmelere sebep olabilmektedirler.

Tozlar 

Kömür, hububat, ağaç, mineral, metal, cevher ve maden ocaklarından çıkan, hava içerisinde dağılma ve yayılma özelliği gösteren 0,5-150 mikron büyüklükte olan katı parçacıklardır. Özellikle 5 mikrondan küçük zerrecikler, boyutlarına ve türlerine bağlı olarak akciğerlerin derinliklerine kadar ulaşabilirler. Sağlık için en zararlı olanlar da bunlardır.

Organik tozlar 

Organik tozlar daha çok bitkisel ve hayvansal maddeler ile bazı sentetik maddelerin oluşturduğu tozlardır. Bitkisel ve hayvansal kökenli tozlar alveollere kadar ulaştığında akciğerlerin kendini temizleme özelliği ile atılarak elimine edilirler.

Bissinoz, pamuk ile çalışan işçilerin %30-40’ında 5-10 yıl içinde görülebilen bir hastalıktır. 20-30 yıl gibi uzun süreli maruziyet sonucu bronşit ve astmatik bir tablo ortaya çıkar.

Anorganik tozlar 

Demir, bakır, çinko ve kurşun gibi metal ya da kükürt, karbon gibi ametallerden ve bunların bileşiklerinden oluşan tozlardır. Bunlar, metalik tozlar (demir, bakır, çinko tozu), ametalik tozlar (kükürt, kömür tozu), kimyasal bileşiklerin tozları (çinko oksit, manganez oksit) ve doğal bileşiklerin tozları (mineraller, killer, maden cevherleri gibi.) olmak üzere çeşitleri vardır.

Fibrojenik tozlar 

Bazı maddeler lifli yapıya sahiptir. Bunların tozları da liflidir ve bunlara fibrojenik tozlar denir. Silis, asbest, talk bu tür lifli yapıya sahip olan maddelerdir. Bu maddeler silikozis, asbestoz, talkoz adı ile anılan hastalıklara sebep olurlar.

Asbest 

Çeşitli silikat minerallerinin milyonlarca yıl önce yüksek basınç, sıcaklık ve kimyasal etkilere maruz kalması sonucunda oluşturduğu kristalize bir grup minerale verilen isimdir.

Asbestin özellikleri 

• Isıya dayanıklıdır. 

• Esnek, yüksek gerilme direncine sahiptir. 

• Isı ve elektrik iletkenliği çok düşüktür. 

• Çeşitli kimyasallara karşı dayanıklıdır. 

• Mikroorganizmalara karşı dayanıklıdır. 

• Sürtünmeye ve aşınmaya karşı dayanıklıdır. 

• Çeşitli maddelerle kolay karışır, kolay şekillenir. 

Türkiye, 1996 yılından itibaren amfibol grubu asbestin kullanımını yasaklamış, 2008 yılından itibaren da beyaz asbestin kullanımını sınırlandırmıştır. Asbest insan vücuduna solunum ve sindirim yoluyla alınmaktadır. Asbest, akciğer, sindirim sistemi, gırtlak kanserlerine ve akciğer zarı kalınlaşması (pleura)na sebep olmaktadır.

Talk 

Magnezyum silikat kayalarının ve ya metamorfozdolamitlerinin değişmesi ile meydana gelen tabii bir hidrosilikattır. Açık yeşil, beyaz ve gri renkte yaprağımsı ve pullu yapıda olabilir. Asit ve alkalilere mukavimdir. Talk, boyalarda, seramikte, katran kâğıdında, çatı kaplamalarında, kozmetik ve eczacılıkta, kâğıtta, kurşun kalemde, elektrikli cihazlarda kullanılır. Etkisi solunum yolu iledir. Elyaf halindeki tozları etkilidir ve nefes darlığına sebep olur.

Toksik tozlar 

Vücuda alındığında akut veya kronik zehirlenmeye sebep olan, kurşun, krom, kadmiyum, mangan, vanadyum gibi ağır metal tozlarıdır.

Kanserojen tozlar 

Arsenik ve bileşikleri, nikel ve bileşikleri ve berilyum kromat tozları, kansere yol açan tozlardır.

Radyoaktif tozlar 

Uranyum, toryum, zirkonyum ve seryum gibi radyoaktif maddelerin bileşiklerinin oluşturduğu tozlardır. Bunların yaymış olduğu iyonize ışınlar insan vücudunda mutasyona sebep olurlar.

Alerjik tozlar 

Alerjik tozların etkileri bireysel farklılığa göre değişir. Özellikle duyarlı kişilerde alerjik reaksiyonlara yol açarlar. Polen, pamuk, yün, kürk, tüy, saç ve ağaç tozları, tahıl tozları, bazı sentetik maddeler, özellikle kapalı rutubetli ve sıcak ortamlardaki bakteriler, ateş, astım, dermatit gibi alerjik reaksiyonlara yol açarlar.

İnert tozlar 

Kireçtaşı, mermer, alçı, kömür, demir, baryum ve magnezyum bileşiklerinin tozları, bu tip tozlardır.

Gazlar 

Basit boğucu gazlar

Basit boğucu gazlar normal atmosferik basınçtaki havada bulunan oksijen oranını hacimce %18'lerin altına düşürerek havasızlıktan dolayı boğulmaya neden olan gazlardır.

Karbondioksit (CO2); renksiz ve kokusuz bir gazdır.

Metan (CH4); bataklık gazı olarak bilinir, bitkilerin çürümesi ve ayrışması sonucu oluşur.

Kimyasal boğucu gazlar

Karbon monoksit (CO), renksiz ve kokusuz bir gazdır. Hemoglobine ilgisi oksijenden 200-300 kat daha fazladır. Bu gaz, kömür, odun, LPG gibi organik maddelerin tam olarak yanmadığı yerlerde oluşur.

Karbon monoksit (CO); renksiz ve kokusuz bir gazdır. Hemoglobine ilgisi oksijenden 200-300 kat daha fazladır.

Hidrojen sülfür (H2S); lağım kanallarında, foseptiklerde, eritme tesislerinde, gazhanelerde bulunur. Tipik kokulu bir gazdır.

Hidrojen siyanür (HCN); Sentetik lif ve plastik üretiminde, elektrolizle metallerin kaplanmasında, siyanür tuzları ve nitritlerinin üretiminde, böcek ve kemiricilere karşı öldürücü ilaç olarak ta kullanılan oldukça zehirli bir gazdır.

Tahriş edici gazlar

Amonyak, kükürt dioksit, fosgen, klor, azot oksitleri ve asit buharları bu gruptan gazlardır.

Amonyak (NH3); endüstride bazı kimyasal sentez işlerinde, gübre ve bazı boyaların imalatında kullanılır.

Formaldehit (HCHO); Oda sıcaklığında gaz halindedir. Endüstride %35-40'lık çözeltisi kullanılır. Mukozaları tahriş eder.

Azot oksitler (NO2, NOx); azotoksit gazları, kırmızı esmer renkte, havadan biraz daha ağır dumanlar halindedir.

Sistemik etki gösteren gaz ve buharlar

Vücudun belirli sistemleri üzerinde toksik etki yapan gaz ve buharlardır.

Bu guruba verilebilecek diğer örnekler, arsin (AsH3), karbonsülfür (CS2), stibin (SbH3), fosfin (PH3) ve Nikel karbonil (NiCO4) gibi gazlardır

Narkotik (uyuşturucu) buharlar

Genellikle sistemik etki göstermeyen, maruziyet halinde uyuşukluk ve uyku hali oluşturan maddelerdir.

Genellikle yağlı yüzeylerin temizlenmesinde kullanılan benzen, toluen, trikloretilen, metanol, etanol vb. bu gruba girer.

Pestisitler

İnsektisit, herbisit rodentisit ve fungusit olarak bilinen maddelere pestisitler denir. Günümüzde pestisit olarak satılan 1200 kimyasal bileşik ve 30 bin değişik formül vardır.

İnsektisit (böcek öldürücüler), herbisit (zararlı bitkileri yok edenler), rodentisit (fare ilaçları) ve fungusit (mantar ilaçları) gibi gruplar olarak bilinmektedir.

Teratojenik etkileri (anne karnındaki çocuk üzerindeki genetik olmayan etki) de vardır. 

Sıvılar

Oda sıcaklığında sıvı hâlde bulunan asitler ve çözücüler bu gruba girerler.

Buharlar 

Buharlar havada asılı kalan çok küçük sıvı parçacıklarıdır.

KİMYASAL RİSKLER 

Kimyasal maddeler zararlı özellikleri bakımından sağlık ve güvenlik açısından birçok risk taşımaktadırlar

Sağlık Riskleri

Kimyasallar solunum, sindirim ve deri yoluyla vücudun çeşitli organlarına ulaşarak orada birikip meslek hastalıklarına sebep olurlar. En çok görülen etki, tozların, buharların, havadaki sis hâlinde dağılmış partiküllerin solunum yoluyla vücuda girmeleri ile görülür.

Asit döküntüleri bol suyla derhal yıkanmalıdır. 

Asit kullanımı gereken yerlerde uygun kişisel koruyucu donanım kullanılmalıdır.

Aşındırıcı (korozif) maddeler 

Canlı dokularla temas ettiğinde, dokunun tahribatına neden olabilen maddelerdir. Bunlar genel adlarıyla asitler, bazlar ve asit oksitlerdir.

Tahriş ediciler 

Mukoza veya cilt ile direkt olarak ani uzun sureli veya tekrarlanan temasında lokal eritem (mukoza veya deride meydana gelen kızarıklık), eskar (yanıklar sonucu deride meydana gelen kuruma ve kabuklaşma) veya ödem oluşumuna neden olabilen, aşındırıcı olarak sınıflandırılan yan maddelerdir. Kronik tahriş ediciler geniş bir gruptur; zayıf asitler ve alkaliler, sabunlar, deterjanlar, organik çözücüler, seyreltici ve oksitleyici maddelerdir.

Kimyasal yanıklara neden olanlar 

Dokuya temas ettiklerinde yanık meydana getiren kimyasallardır ve genellikle tek bir temas yeterlidir. Karbon disülfür, petrol damıtma ürünleri, kömür katran çözücüleri, klorlu hidrokarbonlar, alkoller, vb. kimyasal yanıklara neden olabilen maddelere örneklerdir.

Duyarlılaştırıcılar 

Solunduğunda, deri yoluyla alındığında aşırı derecede hassasiyet meydana getirme özelliği olan ve daha fazla maruz kalınması durumunda karakteristik olumsuz etkilerin ortaya çıkmasına neden olabilen maddelerdir. Krom tuzları gibi bazı maddeler hem tahriş edici hem de duyarlılaştırıcı etkiye sahiptirler.

Renk değişimi ve lekelere neden olanlar 

Kronik maruziyet sonucu deride renk değişimi oluşturabilen maddelerdir. Arsenik, gümüş ve civa gibi ağır metallerden kaynaklanan kronik zehirlenme deride renk değişimi oluşturabilir.

Kanserojenler 

Solunum, sindirim veya deri yolu ile alındığında kanser oluşumuna neden olan veya kanser oluşumunu hızlandıran maddelere kanserojenler denir

Mutajen maddeler 

Hücre çekirdeğinde bulunan ve genetik bilgiyi taşıyan DNA üzerindeki kalıcı değişime mutasyon denir. Bu değişim DNA zincirine bir organik baz eklenmesi, çıkarılması ya da mevcut bir bazın başka bir baza dönüştürülmesi ile oluşur. Böyle kalıtsal hasarlara yol açabilen ve ya bu etkinin oluşumunu hızlandırabilen maddelere ise mutajen maddeler denir.

Kimyasalların Güvenlik Kriterleri 

Kimyasalların neden oldukları yanma, parlama ve patlamanın kontrol altına alınması için kimyasalların özellikleri ve verebilecekleri zararları bilmek ve risk değerlendirmesi yapmak gerekir.

Yanma sıcaklığı 

Alevin sürekliliğini kendi kendine sağladığı sıcaklığa yanma noktası denir. Böylece alev, sıvı buharının sürekli yanmasını sağlar. Parlama noktasında alevin kalıcı olması gerekmez, Yanma noktası genellikle parlama noktasının birkaç derece üzerinde bir sıcaklıktır.

Zararlı kimyasallar sağlık açısından birçok risk taşıdığı gibi güvenlik açısından da yanıcı, parlayıcı, patlayıcı ve oksitleyici riskleri taşırlar.

Parlama sıcaklığı 

Parlayıcı sıvıların hemen sıvı yüzeyinde veya kaplarının içinde hava ile tutuşabilir yeterli buhar çıkardıkları en düşük sıcaklık veya havadaki uçucu yanabilen madde buharlarının bir alevle teması sırasında tutuşabildiği en düşük sıcaklıktır.

Patlama (parlama) limitleri 

Yanıcı veya parlayıcı sıvıların buharları hava ile uygun oranlarda biriktiğinde ve ortamda bir tutuşturma kaynağı varsa hızlı bir yanma veya patlama olur.

Alt patlama limiti (LEL) 

Havadaki buhar yüzdesinin bir yangın veya patlama oluşturması için gerekli olan en alt seviyesidir. Bunun altındaki konsantrasyonlarda yanan madde yeterli olmadığından yanma olmaz ve karışım bu anlamda fakir karışım olarak nitelendirilir.

Üst patlama limiti (UEL) 

Havadaki buhar yüzdesinin bir yangın veya patlama oluşturması için gerekli olan en üst seviyesidir. Bunun üstündeki konsantrasyonlarda oksijen yetersiz kaldığından yanma olmaz ve karışım bu anlamda zengin karışım olarak nitelendirilir.

Kaynama noktası 

Maddenin sıvı hâlden buhar veya gaz fazına geçtiği sıcaklıktır. Başka bir deyişle sıvıdan meydana gelen buhar basıncının atmosfer basıncına eşit olduğu sıcaklıktır

Geçimsiz kimyasallar 

Diğer bir etken kimyasalların birbirini etkileme riskidir.

Güvenlik Riskleri 

Zararlı kimyasallar sağlık açısından birçok risk taşıdığı gibi güvenlik açısından da yanıcı, parlayıcı, patlayıcı ve oksitleyici risk taşırlar. Yanıcı bir maddenin yakıcı bir maddeyle birleşerek dışarıya ısı vermesine yanma denir. Parlama, kolay alev alabilen maddelerin buhar veya gazlarının hava ile belli orandaki homojen karışımları maddenin çok kolay alev alarak hızla yanmasına sebep olur. Bu tür yanma olayına parlama denir.

Patlama, kısa sürede çok hızlı ve kontrol edilemeyen enerjinin açığa çıkması olayıdır. Bu enerji ısı, ışık, ses ve mekanik şok olarak açığa çıkabilir.

Parlama noktası düştükçe yangın tehlikesi artar.

Parlayıcı maddeler 

Parlayıcı sıvılar üç sınıfta ele alınmaktadır. 

I. Sınıf parlayıcı sıvılar, tutuşma noktası 38 oC'nin altında olan sıvılar bu sınıfa girerler. 

II. Sınıf parlayıcı sıvılar, tutuşma sıcaklıkları 38 oC ile 60 oC arasında olan sıvılardır. 

III. Sınıf parlayıcı sıvılar, bunlar yanıcı sıvılardır. Tutuşma noktaları 60 oC ile 94 oC arasında olan sıvılardır.

Patlayıcı maddeler 

Patlayıcı maddeler, belirli bir sıcaklık ve basınç altında kendi başına gaz oluşumuna sebep olarak kimyasal reaksiyon oluşturan ve bu yolla çevresindekilerin zarar görmesine neden olabilen katı veya sıvı haldeki madde ya da maddeler karışımıdır.

Oksitleyici maddeler 

Oksitleyici maddeler, yapılarında oksijen bulunduran, ısı veya sürtünme ile bu oksijeni açığa çıkaran maddelerdir. Organik peroksitler bu sınıf içinde en riskli grubu oluştururlar ve kesinlikle yanıcı maddelerle bir arada bulundurulmamaları gerekir

Suya duyarlı kimyasallar 

Bazı maddeler parlayıcı olmadıkları hâlde suyla temas ederlerse kolaylıkla parlayabilen gazlar açığa çıkarabilirler. Potasyum, sodyum ve alaşımları, alkali metal alaşımları, çinko tozları ve bazı metal hidrürleri bu tür maddelere örnektir.

Suya duyarlı maddelere lityum, sodyum, potasyum, kalsiyum, rubidyum, sezyum örnek verilebilir.

Kriyojenik sıvılar 

Kriyojenik sıvılar çok düşük sıcaklıkta sıvılaştırılarak bu hâlde tutulan gazlardır. Kriyojenik sıvıların kaynama noktaları -150°C(-238°F) in altındadır.

KİMYASALLARIN VÜCUDA GİRİŞ YOLLARI VE ETKİLEŞİMLERİ 

Kimyasallar, vücuda üç yoldan girerler.

Sindirim; yenilip içilen maddelerle ve ya istemsiz olarak gaz toz, buhar, duman, sıvı veya katı maddelerin yutulması ile kimyasallar vücudumuza girerler. 

• Solunum; solunan havada bulunan gaz, toz, buhar, duman, sıvı veya katı maddeler akciğerler ve dolaşım sistemi ile vücudumuza girerler. 

• Absorbsiyon; kimyasalların membranlardan emilmesi yolu ile vücuda girmesidir. 

Aynı anda organizmaya giren iki kimyasal, birbirinin etkisini üç şekilde değiştirebilir; bağımsız etki, sinerjik etki ve antagonizma.

Bağımsız etki; iki maddenin birbirini etkilemeden tamamen ayrı bir şekilde etki etmesidir. 

Sinerjik etki; aynı organda aynı şekilde aynı etkiyi ortaya çıkaran kimyasalların etkisidir. Sinerjik etki additif etki ve potansiyelizasyon olmak üzere iki türlüdür. 

Additif etki, organizmaya giren ve aynı yönde etki gösteren iki kimyasalın toplam etkisi bunların bir birlerinden ayrı iken gösterdikleri toksikolojik etkinin toplamına eşittir (1+1 = 2). Örneğin; organofosforluinsektisitler ve dialipos gibi maddelere maruziyet sonucu görülen toplam etki, her bir kimyasala tek tek maruz kalındığında görülen etkinin toplamıdır

Antagonizma; bir kimyasalın etkisi başka bir kimyasal tarafından ortadan kaldırılabilir (1+1<2). Yani iki maddeden biri diğerine zıt etki edebilir. Bu etkiden, zehirli kimyasalın antidotunu (panzehirini) bulmakta yararlanılabilir.

KİMYASALLARLA GÜVENLİ ÇALIŞMA İLKELERİ 

Kimyasallarla yapılan çalışmalarda, iş sağlığı ve güvenliği önlemleri, tesisin projelendirme aşamasında yapılmalıdır. Projelendirmede, operasyona ilişkin önlemler, tasarım ve organizasyonda gerekli önlemler, çalışanların eğitimi, çalışma sistemi, kişisel koruyucu kullanımı, acil durum planlaması yapılmalıdır.

Operasyona İlişkin Genel Önlemler 

Kullanılan kimyasalın zararları hakkında elde edilen bilgilerle risk değerlendirmesi yapılır. İşveren bu bilgilerin ışığında çalışanların maruziyetini önleyecek tedbirleri alması gerekir.

Tasarım ve Organizasyonda Alınacak Önlemler 

İş yeri binası, araç ve gereç kimyasallardan kaynaklanacak riskleri en aza indirecek şekilde tasarlanmalı ve organize edilmeli.

Çalışma Sisteminde Alınacak Önlemler 

Risk değerlendirmesine göre iş yerinde kullanılan kimyasallar hangi sınıfa giriyor ve çalışanlara ne tür tehlike yaratıyor ise çalışma sistemleri bu tehlikelerin önlenmesine göre düzenlenmeli ve öyle sürdürülmelidir.

Tıbbi Gözetim 

Bir iş yerinde çalışanlara, işe ilk giriş muayenesi, periyodik muayeneler ve kimyasala maruziyetten sonraki muayenelerden oluşan tıbbi gözetim yapılmalıdır.

Tıbbi gözetim kayıtları en az 30 yıl saklanmalı ve sağlık istatistikleri ile epidemiyolojik araştırmalarda kullanılabilmelidir.

Acil Durum ve İlk Yardım

Acil durum planları, acil durumlarla ve kazalarla başa çıkabilecek önlemler göz önüne alınarak hazırlanmalıdır.

İlk yardım eğitimi; 

• Kimyasalın ne tür zarar verdiği ve bu zararın nasıl giderileceği, 

• Hemen anında etkin önlemlerin nasıl alınacağı, 

• Hasta veya yaralının nasıl sağlık kuruluşuna götürüleceği, konularında olmalıdır. 

Kazaların ve Meslek hastalıklarının Rapor Edilmesi

Kaza raporlarında işçinin işten uzak kalma süresi, kimyasalın vücuda alınma yolu, taşınma, depolanma ve kullanımdaki yangın ve patlama olayları yer almalıdır.

KİMYASAL RİSKTE SORUMLULUK 

Kimyasalların güvenli kullanımında en büyük amaç çalışanlara ve çevreye verilecek zararın minimum düzeye indirilmesidir.

Uluslararası çalışma örgütü (ILO) 1990 yılında 170 sayılı sözleşmeyi kabul ederken, tüm üye ülkelerin göz önünde bulundurmaları gerekli hususları şöyle sıralamıştır. 

• Tüm kimyasallar tehlikelilik açısından değerlendirilmelidir. 

• İşverenlerin, kimyasalları temin ettikleri yerlerden kimyasallar hakkında tüm bilgileri almaları ve ona göre koruyucu önlem programları geliştirmeleri sağlanmalıdır. 

• Kimyasalların güvenli kullanıldığından emin olunacak prensip ve programların yerleştirilmesi sağlanmalıdır. 

Devletin Sorumluluğu 

Bir ülke, çalışanların sağlık ve iş güvenliğini ulusal koşullara uygun bir ulusal politika geliştirmeli, uygulamalı ve periyodik olarak gözden geçirmelidir.

Kimyasalı Temin Edenin Sorumluluğu 

Kimyasalı temin edenler, üretici, ithalatçı, dağıtıcılardır. Kimyasalı temin edenler yukarıda belirtilen hususlar göz önüne alınarak yapılan ve hazırlanan sınıflandırma, işaretleme, etiketleme bilgilerini içeren kimyasal güvenlik veri belgelerini temin edip kullanıcıya vereceklerdir.

İşverenin Sorumluluğu 

İşveren, kullanılan tüm kimyasallar ile ilgili etiketleme, işaretleme, kimyasal risk ve güvenlik veri belgeleri gibi bilgileri eksiksiz temin edecek, işçiler veya temsilcilerinin bu bilgilere ulaşmasını sağlayacaktır.

Kimyasal riskte devletin, kimyasalı üretenin, taşıyanın, işverenin ve kullananların hepsine sorumluluk düşmektedir.

Çalışanların Sorumluluğu 

Çalışanlar, iş yerinde kimyasalların güvenli kullanımına ilişkin sorumluluklarını yerine getirebilmeleri için işveren ile yakın iş birliği içinde olmaları, verilen talimatlara uymaları, kendilerinin ve diğerlerinin sağlık ve güvenliklerini korumak için riski yok edecek önlemleri yerine getirmeleri gerekmektedir.

Özet

Günümüzde kimyasal maddeler günlük yaşamımızın bir parçasıdır. Evimizde, iş yerimizde hatta hayati faaliyet gösterdiğimiz her alanda bilerek ya da bilmeyerek kimyasallarla iç içe yaşarız. Kimyasal maddelerin çoğu renk ve koku gibi duyularımıza hitap eden fiziksel özelliklere sahip olmadıkları için, insan yaşamını etkileyen risk faktörleri arasında en sinsi olanıdır ve farkına varamadan maruz kalırız. 

• Kimyasalların isimlendirilmesi uluslararası kriterlere göre birkaç şekilde yapılmaktadır. Sistematik isimlendirmenin dışında ticari isimler de kullanılmaktadır. 

• Türkiye'de kimyasalların sınıflandırılması genel olarak fizikokimyasal özelliklerine, sağlık üzerindeki etkilere, ve çevreye olan etkilerine göre yapılmaktadır. 

• Kimyasal maddenin vücuda girişinde ve etkinliğinde katı, toz, gaz ve sıvı gibi fiziksel yapıda olması önemli ölçüde etkendir. 

• Kimyasal maddeler zararlı özellikleri bakımından sağlık ve güvenlik açısından birçok risk taşımaktadırlar. Bu zararlardan korunmak için risk değerlendirmesi yapmak gerekir. 

• Kimyasallar vücuda üç yolla girerler; solunum, sindirim ve absorbsiyon. Vüvuda giren kimyasallar da birbirini, bağımsız etki, sinerjik etki ve antagonizma olmak üzere üç türlü etkileyebilirler. 

• Kimyasallarla yapılan çalışmalarda, iş sağlığı ve güvenliği önlemleri, tesisin projelendirme aşamasında yapılmalıdır. Projelendirmede, operasyona ilişkin önlemler, tasarım ve organizasyon, çalışanların eğitimi ve acil durum planlaması yapılmalıdır. 

• Kimyasal riskte yetkili otoritenin, kimyasalı üretenlerin, taşıyanların, işverenlerin ve kullananların hepsine sorumluluk düşmektedir. 

Unıt6

 BİYOLOJİK RİSK ETMENLERİ

BİYOLOJİK ETKENLER

Biyolojik etkenler, herhangi bir enfeksiyona, alerjiye veya zehirlenmeye neden olabilen mikroorganizmalar, hücre kültürleri ve insan parazitleri şeklinde tanımlanmaktadır.

MİKROORGANİZMLAR ve İNSAN PARAZİTLERİ

hücrelerinde özel fonksiyonları üstlenmiş organel adı verilen hücresel yapıları bulunmayan canlılara “prokaryotik canlılar” denir.

Bazı üyeleri tek ve genelde çok hücreli hücrelerinde özel fonksiyonları üstlenmiş “organel” adı verilen hücresel yapıları bulunan canlılara “ökaryotik canlılar” denir.

Gözle görülemeyecek kadar küçük, ancak mikroskop adı verilen büyüteçlerle görülebilen tek hücreli canlı ya da canlı gruplarına mikroorganizma denir.

Hücresel farklılıklarının yanında gelişmişlikleri ve hücrelerin organizasyonuyla oluşturdukları canlı çeşitliliği ile de sadece prokaryot canlıların oluşturduğu monera âlemi, ökaryotik canlıların oluşturduğu protista, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar âlemi olmak üzere toplamda beş büyük âleme ayrılmıştır.

İş sağlığı ve güvenliği açısından önemli olan mikroorganizmalar insanlarda hastalıklara yol açan bakteriler, mantarlar, protozoon parazitler ve virüsler örnek verilebilir.

Monera Âlemi: Bakteriler, tek hücreli prokaryotik canlılardır. Oksijenli ve oksijensiz hava ortamlarında, deniz ve göl dipleri dâhil sulu ortamlarda, toprağın alt katmanları ve üstünde, +4 ila +90 oC sıcaklıklarda, yüksek tuz konsantrasyonları gibi ortamlarda bulunup çoğalabilirler. 

Parazit olanları insanda verem, tifo, brusella, frengi, kolera, difteri, salmonellozis gibi hastalıklara yol açar. 

Patojen mantarlar insanda vücudun kapalı ve hava almayan nemli bölgelerinde sıkça çoğalıp parazitliğe yol açarlar.

Protozoon parazitler kamçı ve silleri ile kirli ve pis sulak alanlarda hızla hareket edebilen canlılardır. Çengelleri ile insan dokularına tutunurlar.

Mantarlar Âlemi: İnsanlarda patojen olarak yaşayan mantarlar, bu âlemin dimorfik mantarlar sınıfında yer alırlar. Mikroskobik canlılardır. Genelde insanlarda deri, tırnak, ayak, saç ve vücut kılları, koltuk altı gibi bölgelerine yerleşerek psoriasis, kandidiasis, dermatofitozis, histoplazmozis gibi genel bir ifade ile mikozis denen mantar hastalıklarını oluştururlar. 

Prostista Âlemi: İnsan protozoon parazitleri, çok küçük su birikintileri, nemli topraklar, hayvanların vücut sıvıları gibi farklı ortamlarda yaşayabilen ve ancak mikroskopla görülebilen bir hücreli canlılardır. 

İnsanda malarya, uyku hastalığı, amipli dizanteri, insan karaciğerinde küçük ve büyük karaciğer kelebeği gibi parazitliklere yol açarlar. 

Virüsler: Morfolojik yapıları ve genel özellikleri yönünden diğer mikroorganizmalardan büyük farklılıklar gösterirler. Bakteri, protozoa ve mantarlarda olduğu gibi tam bir hücre yapısı göstermezler ve bu nedenle enfekte ettiği canlının metabolik sistemine ihtiyaç duyarlar. Bu özellik de, virüsleri zorunlu hücre içi parazit yapar. Diğer bütün canlı hücrelerinde DNA ve RNA genetik materyal olarak ikisi birden bulunurken, virüslerin yapılarında ya DNA (DNA virüsleri olarak ayrılırlar) ya da RNA (RNA virüsleri olarak ayrılırlar)’tan sadece biri bulunur. En büyük virüs en küçük bakteriden yaklaşık bin kat daha küçüktür.  

İnsanda, aids (HIV), kuş gribi (H1N1) gibi grip virüsleri, insan papilloma virüsleri (HPV) gibi virüsler öldürücü düzeyde patojendir. 

Virüsler, bağışıklık sistemi güçlü olan canlılarda yıllarca kristalize form hâlinde bekleyip canlının bağışıklık sistemi zayıfladığında tekrar canlı form hâline geçerler.

HÜCRE KÜLTÜRÜ

İn-vitro: laboratuvar ortamlarında ya da yapay koşullarda yapılan; in-vivo; canlı ortamlarda ya da yaşayan koşullarda yapılan deneysel çalışmalardır.

Hücre kültürü, çok hücreli organizmalardan türetilmiş hücrelerin in–vitro olarak geliştirilmesidir.

BİYOLOJİK ETKENLERE MARUZ KALINABİLEN SEKTÖRLER?

Gıda, tarım, hayvancılık, sağlık sektörleri ile atıkların depolanması ve yok edilmesi ile ilgili sektörler biyolojik risk etmeni olan iş kollarıdır.

Tıbbi sanayiye yönelik ilaç geliştirme tesislerinin veya klinik teşhis tedavi laboratuvarlarında hücre kültürü çalışmaları son derece mikrobiyal kirliliğin oluşabileceği ve insan sağlığı açısından risk oluşturabilecek ortamlardır. Bu örnekleri maddeler hâlinde belirtecek olursak; 

• Gıda üretim ve işleme 

• Tarımsal ürün yetiştirme, üretme, paketleme ve depolama 

• Hayvan bakımı ve sağlığı 

• Hayvansal ürünleri işleme 

• Laboratuvar hayvanlarının yetiştirilmesi ve bakımı 

• Klinik ve veteriner sağlık hizmetleri 

• Klinik ve araştırma laboratuvarları 

• Günlük ve kişisel bakım merkezleri 

• Atıkların işlenmesi, toplanması ve yok edilmesi 

BİYOLOJİK RİSK ETKENLERİNİN SINIFLANDIRILMASI

Grup 1 biyolojik etkenler: İnsanda hastalığa yol açma ihtimali bulunmayan biyolojik etkenler. 

• Grup 2 biyolojik etkenler: İnsanda hastalığa neden olabilen, çalışanlara zarar verebilecek, ancak topluma yayılma olasılığı olmayan, genellikle etkili korunma veya tedavi imkânı bulunan biyolojik etkenler. 

• Grup 3 biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalıklara neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, topluma yayılma riski bulunabilen, ancak genellikle etkili korunma veya tedavi imkânı olan biyolojik etkenler. 

• Grup 4 biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalıklara neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, topluma yayılma riski yüksek olan ancak etkili korunma ve tedavi yöntemi bulunmayan biyolojik etkenler 

şeklinde gruplandırılmışlardır

BİYOLOJİK RİSKLERİN BELİRLENMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ

Biyolojik risk değerlendirmesi, aşağıda verilen maddeleri kapsayan tüm bilgiler dikkate alınarak yapılır; 

• İnsan sağlığına zararlı olan veya olabilecek biyolojik etkenlerin sınıflandırılması, 

• Yetkili makamların, işçilerin sağlığını korumak için biyolojik etkenlerin denetim altına alınması hakkındaki önerileri, 

• İşçilerin işlerinin sonucu olarak ortaya çıkabilecek hastalıklarla ilgili bilgiler, 

• İşçilerin işlerinin sonucu olarak ortaya çıkabilecek alerjik veya toksik etkiler, 

• Yaptıkları işle doğrudan bağlantılı olarak işçilerin yakalandığı hastalıkla ilgili bilgiler. 

Biyolojik riski değerlendirmek ve gerekli önlemleri belirlemek için; maruz kalınan etkenin türü, düzeyi ve süresi belirlenir.

Tanı laboratuvarları dışında kalan, insan sağlığı ve veterinerlik hizmeti verilen iş yerlerinde, risk değerlendirmesi yapılırken, aşağıdaki hususlara özellikle dikkat edilmelidir. 

• Hasta insanlarda veya hayvanlarda ve onlardan alınan maddelerde ve örneklerde biyolojik etkenlerin varlığı hakkındaki belirsizliklere, 

• Hasta insanlarda veya hayvanlarda ve onlardan alınan maddelerde ve örneklerde var olduğu bilinen veya var olduğundan şüphe edilen biyolojik etkenlerin oluşturduğu tehlikeye, 

• 0_in do as1ndan kaynaklanan risklere, 

bağlıdır.

RİSKLERİN AZALTILMASI 

İşveren, yapılan işin özelliğine göre zararlı biyolojik etkenleri kullanmaktan kaçınacak ve teknik gelişmelere uygun olarak, kullanım şartlarında işçilerin sağlığı için tehlikeli olmayan veya daha az tehlikeli olan biyolojik etkenleri kullanmalıdır.

Yapılan risk değerlendirmesi sonucunda, çalışanların sağlık ve güvenliği için riskin varlığı ortaya çıkarsa, çalışanlara maruziyet önlenmelidir.

İş yerlerinde biyolojik risklerin en aza indirgenmesinde işverenler, aşağıda verilen hususlara uymakla yükümlüdür: 

• Maruz kalan veya kalabilecek işçi sayısı, mümkün olan en az sayıda tutmalıdırlar. 

• Çalışma prosesleri ve teknik kontrol önlemleri, biyolojik etkenlerin ortama yayılmasını önleyecek veya ortamda en az düzeyde bulunmasını sağlayacak şekilde düzenlemelidirler. 

• Öncelikle toplu koruma önlemleri almalı ve/veya maruziyetin başka yollarla önlenemediği durumlarda kişisel korunma yöntemlerini uygulamalıdırlar. 

• Hijyen önlemleri, biyolojik etkenlerin çalışma yerlerinden kontrol dışı dışarıya taşınması veya sızmasının önlenmesi veya azaltılmasını sağlayacak şekilde uygulanmalıdır. 

• İş yerlerinde görünür yerlerde uluslararası kabul gören biyolojik risk işareti ile birlikte ilgili diğer uyarı işaretlerini kullanmalıdırlar. 

Gerekiyorsa ve teknik olarak mümkünse, kullanılan biyolojik etkenlerin muhafaza edildikleri ortam dışında bulunup bulunmadığının belirlenmesi için ölçümler yapmalıdırlar. 

• Atıkların, gerektiğinde uygun işlemlerden geçirildikten sonra işçiler tarafından güvenli bir biçimde toplanması sağlamalı, depolanması ve işyerinden uzaklaştırılması, güvenli ve özel kapların kullanılması da dahil uygun yöntemlerle yapılmasını sağlamalıdırlar. 

• Biyolojik etkenlerin iş yeri içinde güvenli bir şekilde taşınması için gerekli düzenlemeler yapmalıdırlar. 

İşverenler çalışanların listesini, işin türünü, hangi biyolojik etkene maruz kaldıklarını, kazalar ve olaylarla ilgili hususları kayıt altında tutmakla yükümlüdür

Risk değerlendirmesi sonuçları çalışanların sağlık ve güvenliği yönünden risk bulunduğunu ortaya koyuyorsa, istenmesi hâlinde işveren; 

• Risk değerlendirmesinin sonuçlarını 

• İşçilerin biyolojik etkenlere maruz kaldığı veya kalabileceği işleri 

• Maruz kalan işçi sayısını 

• İş yerinde sağlık ve güvenlikten sorumlu kişilerin adı, soyadı, unvanı ve bu konudaki yeterliliğini 

• Çalışma şekli ve yöntemleri de dâhil olmak üzere alınan koruyucu ve önleyici önlemleri 

• Fiziksel engellerin ortadan kalkmasından kaynaklanabilecek, Grup 3 veya Grup 4’te yer alan biyolojik etkenlere maruziyetten işçilerin korunması için acil eylem planlarını  Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına kayıtları göndermelidir.

Hijyen ve kişisel korunma önlemleri açısından işverenler, çalışanların biyolojik etkenlerle çalışmaya bağlı sağlık veya güvenlik riskleriyle karşılaştıkları bütün işlerde; 

• Çalışanların, biyolojik etkenlerin bulaşma riski bulunan çalışma alanlarında yiyip içmemeleri, 

• Çalışanlara uygun koruyucu giysi veya diğer uygun özel giysi sağlanması, 

• Çalışanlara, göz yıkama sıvıları ve/veya cilt antiseptikleri de dâhil, uygun ve yeterli temizlik malzemeleri bulunan yıkanma ve tuvalet olanakları sağlanması, 

• Belirlenmiş bir yerde uygun olarak muhafaza edilen gerekli koruyucu ekipmanların verilmesi ve bunların her kullanımdan önce onarılacak  yerleri varsa tamir edilmesi ve temizlenmesi aksi durumlarda yenileri ile değiştirilmesi, 

• İnsan ve hayvan kaynaklı numunelerin alınması, işlem yapılması ve incelenmesi yöntemlerinin belirlenmesi, 

İŞÇİLERİN EĞİTİMİ VE BİLGİLENDİRİLMESİ

İşverenler, sağlık riskleri, maruziyeti önlemek için alınacak önlemleri, hijyen, kişisel koruyucu donanım konusunda çalışanlara eğitim, bilgi ve talimat verir.

gerektiğinde tekrarlanmak sureti ile biyolojik etkenlerle temasın söz konusu olduğu çalışmalara başlanmadan önce; 

• Olası sağlık riskleri, 

• Maruziyeti önlemek için alınacak önlemler, 

• Hijyen gerekleri, 

• Koruyucu ekipman ve elbiselerin kullanımı ve giyilmesi, 

• Herhangi bir olay anında ve olayların önlenmesinde işçilerce yapılması gerekenler noktasında işçilerine ve işçi temsilcilerine uygun ve yeterli eğitim almalarını sağlar ve bilgi ve talimatlar vermekle yükümlüdür. 

SAĞLIK GÖZETİMİ

İşveren; her işçinin, çalışmalara başlamadan önce ve düzenli aralıklarla sağlık gözetimine tabi tutulmalarını sağlar.

Biyolojik etkenlerle yapılan çalışmalarda işveren her çalışanın; 

• Çalışmalara başlamadan önce ve düzenli aralıklarla sağlık gözetimine tabi tutulmalarını sağlar. 

• Risk değerlendirmesi, özel koruma önlemleri alınması gereken çalışanları tanımlar. 

• Gerektiğinde işçilerin maruz kaldıkları veya kalmış olabilecekleri biyolojik etkene karşı henüz bağışıklığı olmayan çalışanlar için etkili aşıları iş yerlerinde hazır bulundurur. 

Bir çalışanın, maruziyete bağlı olduğundan kuşkulanılan bir enfeksiyona ve/veya hastalığa yakalandığı saptandığında, iş yeri hekimi veya çalışanların sağlık gözetiminden sorumlu kişi, benzer biçimde maruz kalmış diğer işçilerin de aynı şekilde gözetime tabi tutulmasını sağlar. 

• İş yeri hekimi veya işçilerin sağlık gözetiminden sorumlu kişi, her bir işçi için alınması gerekli koruyucu ve önleyici tedbirler ile ilgili olarak önerilerde bulunur. 

• Maruziyetin sona ermesinden sonra yapılacak herhangi bir sağlık gözetimi ile ilgili olarak çalışanlara gerekli bilgi ve tavsiyeler verir ve gerekli kayıtları en az 10 yıl süre ile saklar. 

Özet

İş sağlığı ve güvenliği açısından temelde biyolojik ve canlı unsurlar olması bakımından fiziksel ve kimyasal risk unsurlarından ayrılan biyolojik risk etmenleri; herhangi bir enfeksiyona, alerjiye veya zehirlenmeye neden olabilen, genetik olarak değiştirilmiş olanlar da dâhil mikroorganizmaları, hücre kültürlerini ve insan parazitleri şeklinde tanımlanmaktadır. Gıda üretilen fabrikalar, tarım, hayvanlarla ve/veya hayvan kaynaklı ürünler, sağlık hizmetlerinin verildiği yerlerle, karantina dahil morglar, mikrobiyolojik teşhis laboratuvarları dışındaki klinikler, veterinerlik ve teşhis laboratuvarları, atıkları yok eden fabrikalar, kanalizasyon, arıtma tesisleri gibi iş sektörleri çalışanlar için biyolojik risk etmenlerini taşımaktadır. Bu risk etmenleri, oluşturdukları enfeksiyon risk düzeyine göre Grup 1, Grup 2, Grup 3 ve Grup 4 Biyolojik Risk Etmenleri şeklinde 4 risk grubunda sınıflandırılmıştır. İşverenler özellikle insan sağlığı ve veterinerlikle ilgili kuruluşlar ve endüstriyel işlemler, laboratuvarlar ve hayvan barınakları gibi iş sektörleri başta olmak üzere Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının iş sağlığı ve güvenliği yönetmenliklerine göre iş yerlerinde önlemler alıp çalışanlara ve temsilcilerine gerektiği zaman eğitim ve bilgi vermekle yükümlüdür. Bunun için işverenler, iş yerlerinde biyolojik risk etmeni işareti bulunan uyarıcıyı uygun yerlere asmalı, iş yerlerinin ve çalışanların hijyen kurallarına uyup uymadıklarını sürekli kontrol etmeli, Grup 3 ve Grup 4 düzeyinde yüksek risk faktörü olan biyolojik etmenlerin varlığı hususunda çalışanları ve temsilcilerini uyarmalı gerekli eğitimleri ve bilgilendirmeleri yapmalıdır. Ayrıca iş yerlerinde meydana gelebilecek maruziyet ve kaza durumlarında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına yönetmeliğe uygun bir biçimde özellikle biyolojik risk etmenlerine maruz kalan çalışanlar başta olmak üzere bilgi vermelidir. Ayrıca koruyucu giysi ve ekipmanların iş yeri ortamlarında bulunmasını sağlamalı ve bu malzemelerin düzenli ve sürekli olarak kontrolünü gerçekleştirmelidir. Bunların yanında çalışanlarını gözetim altında tutmalı gerektiğinde iş yerlerinde, maruz kalınabilecek etkenlere karşı bağışıklık sistemi güçlü olmayan çalışanları için uygun şartlarda aşı bulundurmalıdır. Ayrıca meydana gelecek kazalar, maruziyetlerde de bu durumu yönetmeliğe uygun biçimde rapor edip en az 20 yıl bu bilgi ve belgeleri saklamalıdır. 

Unıt7

İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ÜNİTE 7: PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ

GİRİŞ

      Fiziksel ve psikososyal tehlikelere maruziyet psikolojik ve fiziksel sağlığı etkileyebilir. Bu etkiler en az iki yolla ortaya çıkar:                                                                                                                                                   1. Doğrudan fiziksel yol,                                                                                                                                                   2. Psikolojik stres üzerinden, 

       Bu iki yol birbirinin seçeneği değildir, aksine çoğu durumda birlikte ve birbiriyle etkileşerek etkinlik gösterirler, birbirlerini tamamlar veya birbirinin etkisini güçlendirirler. Tehlike-stres-sağlık ilişkisi ile ilgili tartışmalar çoğunlukla psikososyal tehlikelere yönelir, işin fiziksel boyutu göz ardı edilir. Oysa fiziksel tehlikelerin de hem beyin üzerindeki etkileri, yarattıkları rahatsızlık ve tehlikeye maruz kalmak nedeniyle yarattıkları kaygı ve korku üzerinden psikososyal etkileri vardır. Bu korku hem başarımı hem de sağlığı etkiler. Bu etki işçinin tehlikeden haberdar olmasına ve tehlike hakkındaki bilgilerine bağlıdır. Bu durumda stres fiziksel ve psikososyal tehlikelere maruz kalmaya bağlı stres olarak tanımlanır. 

 PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ 

   Sağlık ve Ruh Sağlığı 

    Ruh ve sosyal sağlık, beden sağlığına göre değerlendirmesi daha zor, etkilenimi daha kolay sağlık bileşenleridir. Aşağıda iş yaşamında ruh sağlığına etki yapabilecek etmenler yer almaktadır.                      • Çalışma ortamı                                                                                                                                                                • Çalışma süresi                                                                                                                                                                   • Ücret                                                                                                                                                                                 • Organizasyonel etmenler (vardiya, esnek çalışma vb.)                                                                                           • Sendikalaşma                                                                                                                                                                • Özellikli çalışanlar (çocuk, kadın, engelli vb)                                                                                                                  • Taciz                                                                                                                                                                                             • Stres                                                                                                                                                                                        • Ayrımcılık, baskı 

Riskli İş Kolları   

       Çalışma ortamında diğer çalışanlarla teması fazla olanlar başta olmak üzere, pek çok çalışma biçimi ve etken psikososyal etmenler için risk oluşturmaktadır. 

     Vardiyalı işler: Vardiyalı çalışmanın amacı, işin hiç kesilmeden devam ettiği işyerlerinde çalışanlar üzerindeki özellikle gece çalışmasından kaynaklanan riskleri azaltmaktır. Ancak vardiya değişiminin sürekli olması ile birlikte belirli bir zamandan sonra işçide duygusal ve bedensel zorlanma meydana gelebilmektedir. 

    Esnek çalışma: Esnek çalışma, çalışanlar için avantaj ya da dezavantaj olabilmektedir. Burada bahsedilen dezavantajlar uzamış mesai saatleri, farklı işlerin yapılması, farklı yerlerde çalışmadır. Bu uygulamalar çalışanlarda yüklenme yapabilmektedir. 

    Parça başı işler: Bu biçimde yapılan işlerde kişi performans kaygısı ile çalışmakta, ürettiği kadar kazanabileceği için sürekli üretim motivasyonu ile çalışmaktadır. Ancak üretmek her zaman çalışana bağlı olmayabilmektedir; elektrik kesintisi, ham madde gelmeyişi, üretilen mal ve hizmetin pazarlanamaması, çalışanın sağlık sorunu ya da iş gücünde kayıp yaşaması üretimi etkileyebilmekte ve çalışanın psikososyal sorunlar yaşamasına neden olmaktadır.            

   Vasıfsız işçiler: Vasıfsız işçiler sürekli iş ve çalışma çevresi değiştirmekte, farklı zorluklarla karşılaşmaktadırlar. Öte yandan tek bir iş yerinde çalıştığında da , iş yerindeki hemen her işe koşulmaktadırlar. Bu da ciddi psikososyal etken olmaktadır. 

    İş yeri iklimsel ortam şartları: Çalışma ortamındaki iletişim ve ilişkiler ortamın temel belirleyicisidir.

    Fiziksel risk etmenleri: Çalışma ortamındaki aydınlatma, sıcaklık ve ses gibi fiziksel etmenler, çalışana doğrudan etki ederek psikososyal risk etmeni olabilmektedir. Örneğin ameliyathanede çalışan bir hekim için sürekli parlak ışık altında çalışmak riskli iken, madendeki bir kırıcı için sürekli karanlıkta çalışmak riskli olmaktadır. 

İş Yerinde Psikososyal Etkenlerin Kaynakları ve Stres                                               Stres  

    Endişe, tahrik, uyarı, zorlama yaratan durum olarak tanımlanan stres, durumluluk ve süreklilik olarak iki biçimde değerlendirilmektedir. Durumlulukta o anda ya da yakın zaman içerisinde işin yürütümü sırasında meydana gelen stresten bahsedilebilir. Örneğin araç kullanırken kişinin çevreyi kolaçan etmesi, aynalara belli sıklıklarla bakması, dönmeden önce yavaşlaması ya da derse giren öğrencinin dersi dinlemesi, not alma, ödev yapma gibi dersin gereklerini yerine getirmesi şeklinde değerlendirilebilir. Durumluluk stresi hayatın içinde olan, kaçınılması güç bir strestir. Kişinin günlük yaşamını olumsuz etkilemediği sürece çok fazla sorun olarak değerlendirilmemektedir. Süreklilikte ise kişinin yaptığı iş sonlandığında dahi hâlâ o iş ve ilişkili konularda kaygının sürmesi, örneğin evine giden bir sürücünün istirahatte dahi hâlâ aracını nasıl kullandığı ile ilgili kaygı duyması ya da dersini bitiren, dersin gereklerini yerine getiren öğrencinin evine döndüğünde hâlâ dersi için kaygı duyması olarak değerlendirme yapmak mümkündür. 

    İş yerinde stres yaratan etmenler 

Stres çağımızda hemen tüm alanlarda karşımıza çıkmaktadır. Aşağıda iş yerinde stres yaratan etkenler sıralanmaktadır.                                                                                                                                                              • Yöneten ve yönetilenlerin amaç konusundaki fikir ayrılığı                                                                                        • Personel değerlendirmede belirsizlikler                                                                                                                  • Kişiler arası rekabet, kayırmacılık, güç savaşı                                                                                                        • Yetki ve sorumluluk belirsizliği                                                                                                                                 • Etkin kayıt ve iletişim sistemi olmaması                                                                                                                  • Yeni değişimler (yönetim, üretim, ücret vb.)                                                                                                        • Kişilik çatışmaları                                                                                                                                                          • Çalışma koşulları (devam, izin, ücret vb.)                                                                                                             • İşin niteliği (tekdüze çalışanlarda, zaman baskısı-yöneticilerde)                                                                      • İş yerindeki konum (düzey arttıkça stres etkenleri artar, en stresli düzey orta kademedir.)                                                                                                                                                         Yukarıda sıralanan etmenlerden de görüldüğü üzere iş yerinde stres yaratan pek çok farklı etken bulunmaktadır. Tüm bu psikososyal çevre etkenlerini iki başlık altında toplamak olanaklıdır. 

Organizasyonel Etkenler:                                                                                                • Görev ve rol belirsizliği                                                                                                                                                • Motivasyon eksikliği                                                                                                                                                    • Tekdüze üretim                                                                                                                                                                  • Vardiya sistemi                                                                                                                                                           • Çalışma süresi uzunluğu                                                                                                                                             • İş tatmini                                                                                                                                                                                                                              • Yasal yetersizlikler                                                                                                                                                                       • Çatışmalar                                                                                                                                                                         • Üretim süreci hataları                                                                                                                                                        • İş kazaları

Kültür ve mesleğe ilişkin etkenler: 

• Genç/yaşlı olmak                                                                                                                                                                    • Eğitim düzeyinin artması                                                                                                                                                                   • Bekâr olmak                                                                                                                                                                             • Çocuk sahibi olmak                                                                                                                                                                   • İş yerine uzakta oturmak                                                                                                                                                                          • Kirada oturmak                                                                                                                                                                       • Kültürel yapı farklılıkları                                                                                                                                                                • Beslenme biçimi farklılıkları                                                                                                                                                                        • Boş zamanları uygun değerlendirmemek

Stres belirtileri 

 Aşağıda stres belirtileri yer almaktadır. Bunlardan iki ya da daha fazla sayıda belirti bir kişide görülüyorsa, o kişide stres olduğu söylenebilir. 

 • Saldırganlık                                                                                                                                                                          • Endişe                                                                                                                                                                                    • İlgisizlik                                                                                                                                                                                      • Ağız kuruması                                                                                                                                                                                                                                        • Unutkanlık                                                                                                                                                                            • Sinirlilik                                                                                                                                                                                                      • Konsantrasyon güçlüğü                                                                                                                                                      • Yalnızlık                                                                                                                                                                         • Sigara/alkol alma                                                                                                                                                                  • Çarpıntı                                                                                                                                                                                   • Sık idrar yapma                                                                                                                                                                     • Terleme                                                                                                                                                                                  • Az yeme/içme                                                                                                                                                                       • Verim azalması                                                                                                                                                                          • Uykusuzluk/kâbus görme                                                                                                                                                     • Alınganlık                                                                                                                                                                                 • Kendini değersiz görme                                                                                                                                        • Mevcut durumumun inkâr etme

Stres Sonucu Ortaya Çıkabilecek Psikosomatik Bozukluklar 

 • Kaslarda gerilme ve ağrı                                                                                                                                                   • Mide salgısında artma, bulantı, kabızlık                                                                                                                         • Uykusuzluk, baş ağrısı, güçsüzlük, baygınlık                                                                                                                  • Kalp vuruşunda artma                                                                                                                                                       • Nefes alma sıklığında artma                                                                                                                                            • Cinsel güçsüzlük 

 Stres Sonucu Ortaya Çıkabilecek Psikosomatik Hastalıklar 

 • Gastrit • Hipertansiyon • Kalp krizi • Migren • Ürtiker • Astım

Stresle Başa Çıkmayı Zorlaştıran Kişilik Özellikleri 

 • Düşmanlık duygusu baskın olma                                                                                                                                 • Kendine sürekli suçluluk payı çıkarma                                                                                                                            • Aşırı duyarlı ve duygusal tepkileri önde olma                                                                                                                • Ben merkezci, egoist olma                                                                                                                                                  • Olayları çok iyi / çok kötü bulma                                                                                                                                     • Olgunlaşmamış olma                                                                                                                                                             • Pasif kişiler                                                                                                                                                                          • A tipi kişilik yapısı (pek çok konuda bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olan kişiler) 

 Bezdirme (Mobbing) 

  Ülkemizde de son 5-10 yıldır sıklıkla konuşulmaya başlanan bir kavram olup, aşağıda mobbing davranışlarının bileşenleri verilmektedir.                                                                                                                  • Kendini ifade etme ve iletişim oluşumunu engelleme                                                                                               • Sosyal izolasyon                                                                                                                                                               • Mesleki itibara saldırı                                                                                                                                                               • Niteliksiz işlerde çalıştırma                                                                                                                                                   • Zorlayıcı ortam koşullarında çalıştırma

Stres Yönetimi Teknikleri 

   Aşağıda stresin yönetilmesinde en temel unsur olan sağlıklı beslenmeden hekim tedavisine kadar bir dizi önlem sıralanmaktadır. Bunların en kolayı beslenme, egzersiz yapmaktır. Ancak stres, kişinin kendi kendine yapabileceği uygulamalar ile çözülemiyorsa iş yerinde sosyal destek sağlanması ve hekim tedavisi de gerekli olabilmektedir.                                                                                                                      • Sağlıklı beslenme                                                                                                                                                                  • Fizik egzersiz ve spor                                                                                                                                                        • Derin nefes alıp verme                                                                                                                                                                                    • Gevşeme ve rahatlama hareketleri                                                                                                                                       • Sosyal yardım                                                                                                                                                                        • İlaç tedavisi 

 Stres Azaltma Teknikleri 

 • Kendine güven eğitimi                                                                                                                                                       • Çatışmaların çözümü                                                                                                                                                             • Amaç ve öncelik sıralama eğitimi                                                                                                                                         • A-tipi davranışların değiştirilmesi                                                                                                                                    • Karar verme ve problem çözme ustalığı kazanma                                                                                                            • Zaman yönetimi ve düzenlemesi                                                                                                                                   • Psikoterapi                                                                                                                                                                             • Tıbbi tedavi 

 Stres Azaltmada Organizasyonel Yöntemler                                                                            İşletmelerin kendi yapılarında gerçekleştireceği organizasyonel düzenlemeler stresi engellemede en temel yöntemdir ve iş sağlığı ve güvenliğinde sıklıkla kullanılan kaynakta kontrol yaklaşımı olarak değerlendirilebilir. Aşağıda iş yerlerine stresi kaynakta kontrol amacıyla yapılabilecek organizasyonel yöntemlere örnekler verilmektedir.                                                                                                              • Gelişen ve değişen iş programları                                                                                                   • Kalite çemberleri                                                                                                                                • İş yerinde çevre, ergonomi ve güvenlik düzenlemeleri                                                                                    • Yönetimden çalışana işletmedeki tüm bireyleri kapsayan organizasyonel iletişim 

 Psikososyal Etmenlerin Ölçümü                                                                                                                İş Sağlığı ve Güvenliği Profesyonelleri aşağıda yer alan ölçekler ile iş  yerindeki stres ve diğer psikososyal etmenler ölçülebilir.                                                                                                                                             • İş memnuniyeti ölçekleri                                                                                                                                                 • Tükenmişlik ölçekleri                                                                                                                                                           • İş tatmini ölçekleri                                                                                                                                                            • Aidiyet ölçekleri                                                                                                                                                                 Tüm bu muayene ve değerlendirmelerin yanında iş yerinde çalışanların sağlık gözetimi yoluyla periyodik olarak izlenmesi ve değerlendirilmesi en etkin yönetmedir. 

 Korunma                                                                                                                    Stresten korunmada en etkili yöntem ekip çalışmasıdır. İş yerinde görevli iş yeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, iş yeri hemşiresi gibi sağlık profesyonelleri ekip anlayışı içerisinde yönetim ve çalışanlarla iletişimde bulunup, olası stres kaynaklarını belirledikten sonra iş yerinde kişisel ve sosyal destek sitemlerinin devreye alınması ve yapılan uygulamaların ölçüm araçları ile izlenmesi sağlanmalıdır. Kavramsal model, akıl sağlığı sorunlarında en az iki önlem hedefi önermektedir:                                               • Çalışma çevresi                                                                                                                        • Birey: hem kişilik özellikleri hem de mental sağlık sonuçları                                                                  Çalışanların bedensel, akılsal ve toplumsal iyilik hâlini korumak için bütünsel bir iş sağlığı politikası hazırlanmalıdır. Çalışanlar, stresin etkilerinden ve kişinin stres etmenlerinden etkilenmesini önleyen farklı aşamalarda önleyen birincil, ikincil ve üçüncül koruma önlemleriyle korunabilir. 

                                                                                                                                                                              Birincil Koruma                                                                                                                                                               Stresle başa çıkmanın en etkili yöntemi stresi kaynağında yok etmektir. Bu amaçla işletmede strese yol açan personel politikaları değiştirilebilir; işçiler arasındaki ve işçilerle yönetim arasındaki iletişim güçlendirilebilir; yürütülen işler yeniden tasarlanıp, örgütlenebilir; özellikle alt kademelerden başlayarak işçilerin karar alma süreçlerine katılımı ve özerkliği artırılabilir. Bu yöntemlerden hangisinin seçileceği stres etmenine ve etkileme yollarına göre değişir. 

 Öyleyse, seçme yapmak için önce stres etmeni ve etki mekanizması belirlenmelidir. Bu amaçla birimlerde işçilere anket uygulanabilir. Anketle, öncelikli stres etmenleri ve stresten etkilenmesi olası işçiler, genel iş doyumu düzeyleri, stresle başa çıkmak için kullandıkları yöntemler ve genel sağlık sorunları saptanır. Stres düzeyi saptanırken, pek çok ülkede başarıyla kullanılan standart anketlerden yararlanılabilir. Küçük ve orta ölçekli iş yerlerinde ve özellikle büyük ölçekli iş yerlerinin sorumlu birimlerinde ise, dar gruplarla tartışma toplantıları ve yüz yüze görüşmeler yapılabilir. Bu uygulamalarda iş doyumu, çalışma süresinin örgütlenmesi, çalışma koşulları ve çevresi, görev tanımı ve işin gerekleri, farklı işçi gruplarının işletmeden beklentileri, işçilerin arkadaşlarıyla ve yönetimle iletişim olanakları ve düzeyi ile stres arasındaki bağlantılar araştırılır. Ayrıca, işçilerden birkaç hafta boyunca iş yerinde kendilerini strese sokan olayları yazacakları bir günlük tutmaları istenir. Bu yolla işçinin stres etmenleri üzerinde düşünmesi sağlanırken, iş yerindeki stres etmenlerinin kapsamlı bir listesi de oluşturulur. 

 Sağlıklı ve Destekleyici Bir Çalışma Çevresi Oluşturulması 

      Birincil korumanın diğer bir hedefi de, stresi günümüzün çalışma ilişkilerinin olağan ve başa çıkılabilir bir bileşeni olarak gören; yaşı, toplumsal statüsü ve işi ne olursa olsun herkesin stresten etkilenebileceğini, bunun bir zayıflık ve yetersizlik olarak görülemeyeceğini savunan ve stresten etkilen  meye başlayan işçinin bunu dile getirmesini ve buna çözüm aramasını kolaylaştıran destekleyici bir örgütsel iklimin yaratılmasıdır. 

     İşletme yönetimi bu amaçla, strese bağlı akıl sağlığı sorunu yaşayan kişiyi destekleyen bir örgütsel, yönetsel altyapı oluşturmalı ve bu işçilerin damgalanmasını önlemelidir:                                                                  1. İş yerinde danışmanlık ve destek birimleri kurulmalı, işçiler bu konuda bilgilendirilmelidir.                                    2. İşçi değerlendirme sistemine bireysel gelişimleri ile ilgili bölüm eklenmelidir.                                                    3. Yöneticilerin ve denetçilerin işçilerin sorunlarına destekleyici bir biçimde yaklaşma ve bu sorunları daha kavrayıcı bir biçimde ele alma becerileri geliştirilmelidir.                                                                                     

İkincil Koruma 

     İkincil koruma eğitim ve öğretim ile bilinci artırma ve beceri geliştirmeyi kapsar. Sağlığı izleme ve sağlığın değerini artırma programları iş yerinde sağlıklı tutum ve davranışların geliştirilip yaygınlaştırılması ikincil korumayı destekleyen programlardır;                                                                      1. Düzenli aralıklı sağlık muayenelerinin süreklileştirilmesi,                                                                                        2. Sağlıklı beslenme olanakları geliştirilmesi,                                                                                                                      3. İş yerinde sportif etkinlik olanaklarının artırılması, sportif gruplar oluşturulması,                                                               4. Kalp dolaşım sistemini destekleyen programların yaygınlaştırılması,                                                                    5. Alkole ve başta kolesterol, şeker ve tuz olmak üzere sağlıksız besinlere karşı diyet programları oluşturulması,                                                                                                                                                            6. Sigara karşıtı programlar geliştirilmesi,                                                                                                                         7. Gündelik yaşam etkinlikleri ve alışkanlıkları konularında danışmanlık hizmetleri.

Üçüncül Koruma 

    İş yerinde sağlığı desteklemenin en önemli boyutlarından biri olası akıl sağlığı sorununu en erken sürede saptamak ve sorunu olan kişiyi uzman kişiyle buluşturmaktır. Bilgi sağlama, danışmanlık, tedavi ve destek hizmetlerini üçüncül korumayı kapsar. Bu hizmetler verilirken gizliliğe uyulması ve 24 saat hizmet sağlanması beklenir.

   Üçüncül koruma; “Strese bağlı önemli akıl sağlığı sorunu yaşayan işçilerin iyileştirilmesini ve üretime geri döndürülmesini amaçlar. Üçüncül koruma ruhsal bozukluklar nedeniyle işten ayrılan bireylerin rehabilitasyonunu hedefler.” 

İşe Geri Dönüşün Kolaylaştırılması 

      Stres nedeniyle işten kalan bir işçinin işe geri dönüşünün de stresli bir süreç olduğu bilinir. İşletmenin bu aşamada anlayışlı ve kucaklayıcı olması gerekir. İşçinin tüm boyutlarıyla yürütebilecek duruma gelip gelmediğini anlamak için işçi ile işe başlamadan önce bir görüşme yapılmalı, işçi işe başladıktan sonra da bu görüşmeler ve gözlemler sürdürülmelidir. Sonuç olarak stres işçinin işte fiziksel ve psikososyal nitelikli özel koşullara maruz kalması ve bu koşullarla başa çıkmakta sorun yaşayacağını görmesi duruma eşlik eder. Stres bu koşullarla başa çıkma girişimiyle ve bilme, kavrama, davranış ve fizyolojik işlevlerde değişikliklerle birlikte ortaya çıkar. Bu değişiklikler kısa zamanda vücut uyum sağlasa bile, uzun zamanda sağlığı tehdit edebilir. Stres ve ona eşlik eden davranışsal ve psikofizyolojik değişiklikler farklı iş gereklerinin sağlık üzerindeki etkileridir.